Dawne symbole miast Powiatu Proszowickiego
 |
| współczesny herb miasta Proszowice (fot. pl.wikipedia.org) |
16-05-2013
Królestwo Polskie na początku ubiegłego wieku to obszar "dawniej rozległej Rzeczypospolitej", która po III rozbiorze Polski znikła z mapy Europy. Cząstkę dawnego kraju w roku 1807 wskrzesił Napoleon pod nazwą Księstwa Warszawskiego. Kongres Wiedeński doprowadził do powiększenia obszaru Księstwa i w konsekwencji do zmiany jego nazwy na Królestwo Polskie (1815 rok). Zwierzchność nad tym obszarem sprawował Car Rosji, który podzielił Królestwo Polskie na gubernie.
Największą rzeką Królestwa Polskiego była Wisła o której pisano: "...słynie z częstych wylewów pustosząc przy tym nadbrzeżne pola i łąki zanosząc je piaskiem i urodzajnym mułem..." (...) "Wyżłabia też co rusz nowe łożyska zwane Wyśliskami. Stare koryta tej rzeki tworzą bagna ,jeziorka...". Rzeka Wisła do dziś opływa liczne wyżyny co powoduje, że jej koryto wygięte jest w kształcie litery "S".
W roku 1907 pisano: "...Jedną z wyżyn Królestwa Polskiego stanowi Wyżyna Małopolska...", która obecnie stanowi centralną część Wyżyn Polskich. Wyżyna Małopolska dzieli się na: wzgórza, progi, pasma, niecki, jary, wąwozy, doliny, Graby (Grab Wodzisławski, Gielniowski), płaskowyże, Góry Świętokrzyskie.
Na Wyżynie Małopolskiej znajduje się ukształtowany płaskowyż zwany Proszowickim. Zbudowany jest z lessów morskich osadów miocenów. W początkach ubiegłego stulecia Płaskowyż Proszowicki był gęsto zaludniony. Osiedlaniu się tu sprzyjała bogata gleba składająca się z margli kredowych, które zmieszane z gliną dawały i nadal dają żyzne rędziny, które znajdują się w obecnych granicach Powiatu Proszowickiego "...nad Wisła i koło Proszowic mamy czarnoziem i grunta pszenne urodzajne...". Gdyż "... glina tworzy glebę bardzo tłustą...". Przemysł nie rozwinął się tu nadspodziewanie spowodowane to było brakiem dogodnych dróg komunikacyjnych.
Ziemia Proszowicka od wieków wchodziła w skład większej całości, o której mówiło się "Spichlerz Europy". Produkcja zboża była tu głównym źródłem dochodu. Ziemia ta potrafiła przywiązywać do siebie zarówno szlachcica i kmiecia. Również "mieszczanie małomiasteczkowi miłowali swą skibę". Od wieków była pragnieniem bezrolnych włościan, którzy aby kupić choć trochę pola często musieli udawać się za granice by móc na nią zapracować. Intensywnie rozwijało się też młynarstwo, sadownictwo, ogrodnictwo.
Ziemie Proszowicka od stuleci wspierana była przez królów, książąt, duchownych, rody polskie. Wielokrotnie stawała się nowym domem dla przybyszów, których potrafiła przygarnąć i wykarmić. Po III rozbiorze Polski administracyjnie należała do Guberni Kieleckiej, a ta została utworzona z dawnej części Guberni Radomskiej. Pod względem administracyjnym Gubernia Kielecka podzielona została na 7 powiatów w tym Miechowski i Pińczowski. Powiat Miechowski powstał z części Powiatu Olkuskiego.
 |
| źródło: Atlas Królestwa Polskiego 1907 (zbiory autora) |
Należy dodać że Powiat Miechowski wytworzył swój własny charakter zbliżony do krakowskiego. Widoczne było to w sposobie ubioru naszych przodków oraz w gwarze (mowie). Obecnie Miasto Proszowice stanowi stolice Powiatu Proszowickiego. Stare zapisy Proszowice określają tak: "Osada miejska założona na wzgórzu nad kotliną która zapewne była dnem wielkiego jeziora leży przy trakcie kielecko - krakowskim posiada dwa kościoły: parafialny i filialny za osadą i fabrykę narzędzi rolniczych. Proszowice od dawna stanowią centrum słynnej z żyzności okolicy. Tu też w czasach przedhistorycznych żyzność ziemi i droga wodna (Wisła) ułatwiająca komunikację sprowadzała licznych osadników, tu też była kolebka licznych rodów małopolskich, Kościół parafialny fundacji Królowej Elżbiety, po przeróbce stracił cechy starożytne. W roku 1907 w Proszowicach mieszkało 3040 mieszkańców."
 |
| źródło: Kraków i jego okolice; Ambroży Grabowski; wydawca J. Czech; Kraków 1830 (zbiory IKP) |
Miasto Proszowice w XVI wieku posługiwało się w pełni wykształconą formą pieczęci miejskiej składała się ona z godła i tarczy "głowa Jana Chrzciciela na misie". Pieczęć miasta - symbol ikonografii chrześcijańskiej jakim posługiwały się Proszowice nakazuje nam wierzyć, że początkiem powstania tego znaku jest okres średniowiecza, w którym powstawały miasta królewskie. Przez wieki pieczęcie i herby takich miast zachowały odrębność i nie dopuszczały do gwałtownych zmian jakie dokonywały się w sztuce heraldycznej.
Jednak XVII wiek to zmienił, gdyż głowa świętego spoczęła w kartuszu "z zatkniętymi na nim pięcioma piórami tworzącymi swego rodzaju klejnot". Taka zmiana spowodowana była silnymi wpływami szlachty.
 |
pieczęć o średnicy około 38mm, z legendą SIGILLVM CIVITATIS PROSSOVICENSIS, źródło: Herby miast Małopolskich do końca XVIII wieku. Henryk Seroka Wydawnictwo DIG
(zbiory autora) |
W urokliwym miejscu w dolinie rzeki Szreniawy otoczone rozczłonkowanymi wzgórzami leżą Koszyce, które dawniej były miastem. Obszar sąsiadujący z miastem zawsze był dobrze nawodniony i sprawiał, że dominowały tu bujne łąki, które sprzyjały hodowli bydła, rozwijało się młynarstwo, sadownictwo, ogrodnictwo, kwitł handel, który podkreślał charakter miasta.
Powstanie Koszyc związane jest z panującą w Polsce średniowiecznej dynastią Andegawenów. Królowa Elżbieta Łokietkówna dokonała lokacji miasta na prawie magdeburskim. Należy podkreślić, że prawo niemieckie na ziemiach polskich wykształciło się dzięki miastom śląskim. To sprawiło, że zgodnie z literą tamtego prawa mogły rozwijać się min.: Koszyce, Proszowice i miasto kościelne Nowe Brzesko.
Stare zapisy Koszyce określają tak: "Koszyce niedaleko od ujścia rzeki Szreniawy do Wisły. Pamiętne rozszerzenie swobód szlachty polskiej, na zjeździe zwołanym przez króla Ludwika w zamian za zapewnienie tronu polskiego jednej z córek w roku 1374. W roku 1907 w Koszycach mieszkało 1407 mieszkańców." Średniowieczne miasto Koszyce (małopolska) w średniowieczu posługiwało się własną pieczęcią miejską. Świadczy to o wykształceniu się instytucji kancelarii miejskiej, a zatem już wtedy Koszyce musiały posiadać swoje księgi miejskie. Pieczęć Koszyc przedstawia patrona Królestwa Polskiego św. Stanisława biskupa i męczennika.
 |
pieczęć z pierwszej połowy XVI w, o średnicy około 31mm. Z legendą S(IGILLVM) OP(P)IDI KOSSICE z biskupem in pontificalibus w polu pieczęci", źródło: Herby miast Małopolskich do końca XVIII wieku
(zbiory autora) |
Należy przyjąć, że miasto miało kilka pieczęci z wizerunkiem św. Stanisława.Najważniejszą była pieczęć wójta miasta. Jednak pieczęć wójta dziedzicznego stała się herbem całego miasta, a to "wstrzymywało dalsze kształtowanie się symboliki miejskiej". W wieku od XVI do XVIII pieczęć miejska Koszyc ulegała zmianom, jednak zawsze towarzyszyła mu ikonografia świętego "Pierwotnie pieczęć Koszyc zawierała wizerunek św. Stanisława w mitrze z pastorałem w prawicy".
W XVII wieku szlachta i bogate mieszczaństwo doprowadziło do zmian w pieczęci Koszyc. Pieczęć miasta "nawiązywała do podania o wskrzeszeniu przez biskupa Stanisława Piotrowina".
Jednak w roku 1747 wrócono do posługiwania się pieczęcią jednopostaciową w geście błogosławieństwa.
 |
prawdopodobnie tak mogła wyglądać pieczęć miasta Koszyce w XVIIw, rzeźba na kościele parafialnym na średniowiecznej granicy Biskupstwa Krakowskiego i Ziemi Łukowskiej przedstawiająca wskrzeszenie Piotrowina przez biskupa Stanisława męczennika
(zbiory autora) |
W granicach obecnego Powiatu Proszowickiego znajduje się klasztor Norbertanów w Hebdowie, którego historia połączona jest z ośrodkiem kasztelani (1217rok, State Brzesko), i miastem Nowe Brzesko.
Zasługą Zakonu z Hebdowa jest lokowanie miasta w 1279roku. W roku 1288 obszar, który znalazł się pod jurysdykcją klasztoru nazywano kasztelanią brzeską. Stało się to za przyczyna Bolesława Wstydliwego, który w "1276 Bolesław Wstydliwy zaświadcza, że mieszkańcy wsi należących do brzeskiego klasztoru Norbertanów: Hebdowa, Gunowa, Nękanowic, Górki położonej "ab alia parte" Wisły, Gruszowa, Mniszowa będą wolni od odpowiadania przed kaszt. i wojewodą krakowskim, kasztelanem brzeskim lub ich sędziami". Musiało upłynąć parę lat by w granicach kasztelani brzeskiej pojawiły się parafie. Przykładem mogą być utworzone w 1325 roku parafie Stare Brzesko, Nowe Brzesko, Książnice Wielkie (gmina Koszyce). "1288 Leszek Czarny zezwala klasztorowi Tynieckiemu lokować wiele miejscowości, m. in. Książnice i Okulice położone w kasztelanii brzeskiej".
 |
 |
 |
herb Norbertanów
(fot. pl.wikipedia.org) | pieczęć z XV wieku około 35x33mm.z legendą, "Sigillvm civivm de brzezek z toporem bez tarczy", źródło: Herby miast Małopolskich do końca XVIII wieku
(zbiory autora) | herb Baranka z klasztoru Norbertanów w Hebdowie
(zbiory autora) |
Zapewne pierwotną pieczęcią zakonnego miasta był "Herb zakonu premonstratensów (Norbertanów) przedstawia, w tarczy, na błękitnym polu usianym liliami, dwa skrzyżowane w skos złote pastorały. Znajdujące się w tle lilie oznaczają z jednej strony czystość, z drugiej zaś wskazują na pokrewieństwo św. Norberta, założyciela zakonu, z dynastią panującą we Francji. Pastorały to natomiast oznaki władzy biskupiej i opackiej Norberta".
Jednak w XV wieku na gotyckim stemplu pieczętnym z napisem "sigillvm civivm de brzezek" pojawia się Topór. Świadczy to o tym że obecny herb Nowego Brzeska wywodzi się od wójtostwa, a więc pomimo że miasto należało "do instytucji kościelnej jego herb wywiedziony został od herbu wójtów".
Od pierwszej połowy XV wieku wójtami tu byli Tęczyńscy herbu Topór, w drugiej połowie XV i w początkach XVI wieku Ryterscy. To doprowadziło do pojawienia się w godle miasta herbu Topór. Właścicielem miasta był zakon Norbertanów to jednak ludzie posługujący się herbem Topór umiejętnie potrafili utrzymać pozycje wójta pomimo, że dochodziło do konfliktów pomiędzy opatami klasztoru (właścicielami miasta) a Tęczyńskimi później też ich spadkobiercami. W roku 1421 sąd grodzki w Krakowie wydał wyrok "potwierdzający prawo Jana z Tęczyna do wójtostwa w Brzesku Nowym".
Zapewne zaangażowanie mieszczan w konflikt z opatami przyczyniło się do wygrania procesu przez rajców miasta. Nie bez znaczenia pozostaje fakt że wójtowie Nowego Brzeska na mocy przywileju wydanego przez Kazimierza Wielkiego z 1356 roku zasiadali w Sądzie Wyższym Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim.
Klasztor w Hebdowie godząc się z wyrokiem sądu zaakceptował również znak wójtów jako herb miasta to jest herb Topór. Gdy nastał wiek XVII dokonano zmian na pieczęciach miejskich, które wskazywały na związek miasta z opactwem: "SIGIL(LUM) OPPIDI NEO BRESTI AD ABBATIAM HEBDOVIENS(IS)".
Wiek XVIII przyniósł dla Nowego Brzeska zmiany symboliki miasta przez wzbogacenie pieczęci miasta o Baranka Bożego który miał symbolizować Hebdowski Klasztor.
Teraźniejsze herby Proszowic Nowego Brzeska, Koszyc i wielu innych miejscowości naszej Ojczyzny oddają ducha minionych wieków to tajemnice miast i miejsc ukryte często w ikonografii chrześcijańskiej i symbolice znaku, za którym kryją się wzloty, upadki i nadzieje człowieka.
Opracowano w oparciu o prywatne zbiory książkowe Pana Mariana Mazurka.
opracowanie: Paweł Staniszewski
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
- Atlas Królestwa Polskiego 1907 (Przedruk); Wyłączny dystrybutor PHU "Zeta Ars"; Katowice
- Heraldyczny świat mnichów i zakonów; Marcin Hlebionek; Internet
- Herby Miast Małopolskich do Końca XVIII wieku; Henryk Seroka; Wydawnictwo DIG
- 2010; Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk; Wydanie Elektroniczne
- Kraków i jego okolice; Ambroży Grabowski; wydawca J. Czech; Kraków 1830
- pl.wikipedia.org
|
