Ścieklec - rzeka Ziemi Proszowskiej (cz. 5. - Położenie geograficzne i przynależność administracyjna Ścieklca)
Radziemice, 20-07-2016
Położenie fizyczno-geograficznej dorzecza Ścieklca stanowi o pięknie krajobrazu Wyżyny Miechowskiej i Płaskowyżu Proszowickiego. Ścieklec przepływa przez dwa powiaty: miechowski i proszowicki oraz przez cztery gminy: Racławice, Radziemice, Koniusza i Proszowice.
Dorzecze Ścieklca leży na pograniczu południowej części Wyżyny Miechowskiej i północnej części Płaskowyżu Proszowickiego. Jest to naturalny region w środkowej Polsce położony w południowo-zachodniej części Niecki Nidziańskiej. Granica między Płaskowyżem Proszowickim a Wyżyną Miechowską przebiega mniej więcej doliną Racławki, doliną Ścieklca, od Kaczowic do Błogocic, dalej przez wieś Kąty, Piotrkowice, po Niegardów - Kolonię, Gnatowice, Goszyce po dolinę Goszczy. Płaskowyż Proszowicki stopniowo podwyższa się ku Północy i niepostrzeżenie przechodzi w Wyżynę Miechowską.
Obszar Wyżyny Miechowskiej posiada niewysokie wzniesienia od 318 do 280 m n.p.m. [T.Gaweł i J.Zinkow, Kraków i okolice, Warszawa 1986.].
Ścieklec przepływa przez obszar utworzony z iłów mioceńskich, które słabo przepuszczają wodę. Wskutek tego Wyżynie Miechowskiej i Płaskowyżu Proszowskiego wytworzyła się sieć rzek, małych cieków wodnych, które spowodowały rozczłonkowanie terenu. Przeważający rodzaj zasilania Ścieklca to zasilanie gruntowe.
Według Podziału Hydrologicznego rzeka Ścieklec jest lewobrzeżnym dopływem Szreniawy, do której uchodzi na 26,8 km jej biegu i jest największym dopływem. Poniżej ujścia Ścieklca. Szreniawa toczy swe wody w coraz bardziej rozszerzając swoje koryto. Jest lewobrzeżnym dopływem Wisły.
 |
| końcowy odcinek biegu dolnego Ścieklca, zaznaczono miejsce połączenia rzeki ze Szreniawą, przy ul. Zielona w Proszowicach (źródło: Geoportal krajowy) |
Szreniawa stanowi główną arterię wodną powiatu proszowickiego. Całkowita długość Szreniawy wynosi 82,7 km. Powierzchnia zlewni 706,1 km2. Przepływ średnioroczny w przekroju ujściowym 4,0 m3/s. Szreniawa wpływa do najdłuższej rzeki Polski - Wisły o długości 1047 km, uchodzącej do Morza Bałtyckiego w Zatoce Gdańskiej. Bierze początek z wód torfowiska pod Wolbromiem na wysokości 380 m n.p.m. Wypływa z Wyżyny Olkuskiej, płynie przez Wyżynę Miechowską i Płaskowyż Proszowicki.
W górnym biegu Szreniawa ma nieproporcjonalnie mało wody, dopiero w Biskupicach rzekę wzbogacają inne źródła. Poniżej ujścia Ścieklca, aż do ujścia Szreniawy do Wisły, otrzymuje ona jeszcze kilka, stosunkowo niewielkich dopływów, nie mających jednak decydującego znaczenia dla zasilania rzeki w wodę.
Dorzecze budują wapienie płytowe jury, margle kredowe pokryte lessem. Zlewnia ma charakter rolniczy, w całości wyżynny. Większość powierzchni dorzecza zajmują pola uprawne. Jest to obszar najbardziej zagrożony erozją gleb. Zasilanie Szreniawy określany jest jako źródlano-deszczowo-roztopowy. Zasoby wód powierzchniowych w zlewni Szreniawy są bardzo ubogie. Szreniawa wykorzystywana jest gospodarczo przez młyny wodne. Największy dopływ Szreniawy to rzeka Ścieklec.
Według regionalizacji J. Kondrackiego, początek Ścieklec bierze w mezoregionie, obejmujący teren o zbliżonych cechach środowiskowo-krajobrazowych na Wyżynie Miechowskiej, a w biegu dolnym, ujściowym do Szreniawy przepływa przez Płaskowyż Proszowicki. W pracy Geomorfologia Polski obszar Płaskowyżu Proszowickiego, nosi również nazwę Wysoczyzny Proszowickiej [L.Starkel, Geomorfologia Polski, t. I: Polska południowa, wyd. Past. Wyd. Nauk. Warszawa 1972 r. Patrz też ryc.: Jednostki geomorfologiczne okolic Krakowa.], lub Działów Proszowickich. Nazwa Wysoczyzna Proszowska występuje w wielu publikacjach, na co zwrócił również uwagę Jan Lach [J.Lach. Przyrodnicze podstawy rozwoju miasta i gminy, [w:] praca zbiorowa, pod redakcją F.Kiryka, Proszowice, Kraków 2000.].
Makroregion to Niecka Nidziańska, a prowincja to Wyżyna Małopolska. Płaskowyż Proszowicki graniczy od zachodu z Wyżyną Miechowską, od północy i północnego wschodu z Garbem Wodzisławskim, od południa opada kilkudziesięciometrowym stopniem erozyjnym ku Nizinie Nadwiślańskiej w Kotlinie Sandomierskiej. Region ten obejmuje powierzchnię około 770 km2.
 |
| terytorium dorzecza Ścieklca po roku 1620 (źródło: Henryk Rutkowski: Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku. Opracowanie Elżbieta Rutkowska) |
Pod względem morfologicznym podziału na regiony fizyczno-geograficzne według J. Kondrackiego, powiat miechowski położony jest na Wyżynie Małopolskiej, głównie w obrębie makroregionu Niecki Nidziańskiej. Powiat miechowski jest usytuowany na kontakcie trzech mezoregionów: Wyżyna Miechowska, Płaskowyż Proszowicki i Garb Wodzisławski. Najbardziej charakterystycznymi składnikami rzeźby powiatu miechowskiego są obniżenia nazwane padołami oraz doliny rzeczne. Padoły są to zazwyczaj płaskodenne obniżenia wyciągnięte o długości około 2 do 8 m, szerokości 1-2 km oraz głębokości 30-50 m. Padołów na terenie powiatu miechowskiego jest kilka. Najrozleglejszy to Padół Ksiąski, położony przy północnym skraju powiatu. Najbardziej wyrazisty jest Padół Kościejowski -Racławicki.
 |
| mapa geomorfologiczna Wyżyny Krakowskiej, jednostki geomorfologiczne okolic Krakowa |
Wyróżniamy trzy podstawowe odcinki biegu rzeki: odcinek źródłowy - bieg górny, środkowy i dolny. W każdym z nich dolina rzeczna przybiera inny kształt i dominują inne rodzaje działalności rzeźbotwórczej. Rodzaj działalności i jej intensywność zależy przede wszystkim od spadku rzeki i jej przepływów oraz od rodzaju podkładu, występujących na powierzchni ziemi.
Odcinki biegu rzeki Ścieklec:
1. Bieg górny
Rozpoczyna się w Klonowie u stóp Rezerwatu Dąbie, odcinkiem źródłowym. W górnym biegu, na terenie gm. Racławice przepływa przez miejscowości: Klonów, Marchocice, Wielusin, Dziemierzyce. Długość biegu górnego ok. 5,5 km.
2. Bieg środkowy
Na terenie gminy Radziemice, rzeka stanowi zasadniczy, najdłuższy odcinek biegu środkowego i wynosi on ok. 9 km. Płynie przez miejscowości: Smoniowice, Kaczowice, Przemęczanki, Przemęczany, Radziemice i Błogocice. Łączna długość Ścieklca i potoków na terenie gminy Radziemice wynosi 34,5 km.
3. Bieg dolny
W dolnym biegu Ścieklec przepływa przez tereny gminy Koniusza i Proszowice. Na terenie gminy Koniusza, przepływa przez północną jej część, następujące miejscowości: Dalewice i Rzędowice, oraz przez tereny gminy Proszowice; Makocice i Opatkowice. Bieg górny wynosi około 3,5 km.
Ścieklec kończy swój bieg wpadając do Szreniawy w Proszowic, przy ul Zielonej.
 |
| mapa geomorfologiczna Wyżyny Krakowskiej (źródło: Henryk Rutkowski: Województwo krakowskie w drugiej połowie XVI wieku; opracowanie Elżbieta Rutkowska) |
 |
| mapa topograficzna środkowego biegu Ścieklca (źródło: Mapa szczegółowa Królestwa Polskiego, Warszawa 1907 r.) |
 |
| górny i środkowy bieg rzeki Ścieklec w II połowie XVI wieku (źródło: Polska Akademia Nauk, Instytut Historii, Warszawa 2008) |
cdn.
Zbigniew Pałetko
|
|
|
