Historia kapituły skalbmierskiej
część V
 |
| (fot. zbiory IKP) |
Proszowice, 3-12-2019
część V
Z wieku XVII i XVIII mamy wystarczająco dużo danych aby odtworzyć zarówno wyposażenie kolegiaty jak i jego przemiany. Z protokołów wizytacyjny z roku 1610 dowiadujemy się, że świątynia była bardzo bogato wyposażona, posiadała czternaście ołtarzy, osobne sakrarium i dobrze chroniony skarbiec. W spisie sreber wymieniono czternaście kielichów z patenami, dwie puszki, monstrancję, trzy relikwiarze, sześć krzyży ołtarzowych, trzy pary ampułek, kadzielnicę i łódkę oraz 12 par świeczników.
Równie dostatnio kolegiata była zaopatrzona w szaty liturgiczne, wizytator odnotował między innymi dwadzieścia cztery ornaty, sześć par dalmatyk i dziesięć kap. Kościół był też dobrze zaopatrzony w księgi liturgiczne. Do połowy wieku stan skarbca i biblioteki sukcesywnie się powiększał, w dokumentach odnotowane są liczne dary, zarówno od duchowieństwa jaki i parafian. Przybyły między innymi srebrne: kielich, trzy lampy, dwa pacyfikały trzy pary ampułek, łódka na kadzidło. Także liczne ornaty i księgi, między innymi Jan Fox darował piękny mszał drukowany w krakowskiej drukarni Andrzeja Pelvicony.
W XVII wieku prowadzono też prace modernizacyjne przy samym budynku, przebudowaniu uległa fasada zachodnia, do której dodano modny wówczas szczyt za spływami oraz kruchtę. W roku 1638 założono nowe sklepienia w nawach. Również wyposażenie wnętrza uległo modernizacji zgodnie z wymogami reformy potrydenckiej. Arkadę tęczowa obudowano dekoracyjną strukturą tworząc monumentalny łuk tryumfalny. Wymieniono stalle kanonickie i meble w zakrystii. W roku 1626 wzniesiono wspaniały ołtarz główny wzorowany na nastawie z krakowskiego kościoła Bożego Ciała. Przeniesiono też chrzcielnicę z zachodniej części nawy do wydzielonej barierką przestrzeni we wschodnim zamknięciu nawy północnej, tworząc tym samym jakby osobne baptysterium, zgodnie z zaleceniami św. Karola Boromeusza.
Bogactwu kolegiaty kres położył najprawdopodobniej potop szwedzki, podczas którego Skalbmierz mocno ucierpiał. Choć sam kościół, jak się wydaje nie objęły pożary, które strawiły większą cześć miasta to jednak fakt, że do następnego wieku przetrwał z przytoczonego wyżej spisu sreber tylko jeden kielich i relikwiarz świadczy, że kolegiata też nie wyszła z wojny bez strat.
Druga część wieku XVII to czas niezwykle ciężki dla miasta i kolegiaty próbujących się podnieść po wojennych zniszczeniach, czemu dodatkowo nie sprzyjała zmiana głównych szlaków handlowych, od których przecież zależała w znacznym stopniu gospodarka miasta. Niewiele pomogły kolejne przywileje królewskie uwalniające Skalbmierz od podatków czy przyznające prawo do organizowania kolejnych jarmarków czy pobierania ceł.
Niemniej jednak w ciągu kolejnego stulecia kontynuowano wymianę wyposażenia świątyni, tym razem skupiając się na nastawach znajdujących się w korpusie nawowym. Z tego okresu pochodzą struktury ołtarzy św. Jana Chrzciciela, św. Grzegorza, ze wspaniałym obrazem pędzla Tadeusza Kuntze-Konicza, nadwornego malarza biskupa Załuskiego, ołtarz Bractwa Męki Pańskiej fundacji prepozyta Antoniego Stanclewicza, ołtarze bractw różańcowych i św. Anny, św. Józefa czy św. Tekli z fundacji rodziny Mireckich.
Sukcesywnie też powiększał się stan skarbca. Jeszcze pod koniec poprzedniego wieku kapituła sprawiła misternej roboty, srebrny komplet złożony z krzyża i sześciu świeczników z których niestety przetrwał jedynie krzyż. Andrzej Buras, jeden z mieszczan ufundował srebrną monstrancję a poszczególni kanonicy sprawiali kolejne szaty liturgiczne. Niemniej jednak skarbiec kolegiacki nigdy już nie wrócił do poprzedniej świetności.
Z kanoników skalbmierskich z tego okresu warto wspomnieć Kacpra Szajowskiego herbu Sulima. Kacper urodził w roku 1726, ochrzczony został w kościele parafialnym w Połańcu. Po ukończeniu szkół w roku 1751 przyjął święcenia kapłańskie i został współpracownikiem Antoniego Ostrowskiego, kanonika katedry krakowskiej, kustosza warszawskiego i oficjała generalnego archidiakonatu warszawskiego.
Od 13 VI 1759 roku piastował godność prepozyta Skalbmierskiego, w tym samym czasie został również kanonikiem sandomierskim i archidiakonem sądeckim. W roku 1765 zapisał się na Uniwersytet Jagielloński, gdzie wkrótce uzyskał stopień doktora obojga praw.
Był zaufanym współpracownikiem biskupa Kajetana Sołtyka, który często powierzał mu do rozwiązania trudniejsze sprawy. W roku 1777 został kanonikiem włocławskim a dwa lata później gnieźnieńskim. Po utworzeniu sufraganii łowickiej 6 VI 1781 został mianowany biskupem sufraganem. W roku 1793 zrezygnował z prepozytury w Skalbmierzu. Zmarł 26 VI 1802 roku w Łowiczu i został pochowany w tamtejszej kolegiacie.
Na uwagę zasługuje też obecność w kapitule skalbmierskiej najwybitniejszego polskiego kompozytora epoki baroku Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego. Urodzony około 1665 w Rozbarku na Śląsku w bogatej rodzinie chłopskiej. Podstawowe wykształcenie odebrał najprawdopodobniej w miejscowych szkołach. Następnie studiował na Uniwersytecie Karola w Pradze, gdzie ukończył wydział sztuk wyzwolonych i filozofii. W następnych latach przeniósł się na Uniwersytet Wiedeński gdzie otrzymał tytuł licencjata teologii. Od roku 1690 przebywał w Krakowie, gdzie przyjął święcenia kapłańskie. Około roku 1692 został na dwa lata oddelegowany na Pomorze do reorganizowanej właśnie Akademii Chełmińskiej w Chełmnie gdzie oprócz zajęć dydaktycznych kierował kapelą kościoła archiprezbiterialnego.
Po powrocie do Krakowa został Gorczycki najpierw wikariuszem w katedrze a następnie penitencjarzem i kapelmistrzem z tytułem Magister capellae musices Ecclesiae Cathedralis Cracoviensis. Na początku osiemnastego stulecia został kanonikiem skalbmierskim a w roku 1727 proboszczem kościoła Bożego Miłosierdzia na przedmieściu Krakowa, zwanym Smoleńskiem. Zmarł 30 kwietnia 1734 roku w Krakowie, pochowany został prawdopodobnie w kościele Bożego Miłosierdzia na Smoleńsku; na jego cześć wmurowano w katedrze wawelskiej tablicę pamiątkową, na której określono Gorczyckiego jako Gemma Sacerdotum - klejnot kapłaństwa.
Niestety pomimo ożywionej działalności kanoników skalbmierskich, pomimo starożytności i znaczenia kolegiaty, reorganizacja struktury diecezjalnej wymuszona przez zaborców, doprowadziła do kasaty kolegiaty. Na skutek zabiegów cara Aleksandra I papież Pius VII w roku 1818 wydał bullę umożliwiającą likwidację niektórych klasztorów i kolegiat w Królestwie Polskim.
Stosownie do tejże, arcybiskup warszawski, Franciszek Skarbek Malczewski, prymas Polski 17 IV 1819 roku podpisał dekret, na mocy którego skalbmierska kolegiata uległa supresji. W tymże roku, dnia 1 czerwca przybył do Skalbmierza z ramienia rządu Jan Kanty Różycki, z ramienia kurii zaś ksiądz Ludwik Kuliszewski i w obecności występującego w imieniu kapituły prepozyta Wojciecha Robaczyńskiego, oraz księdza kanonika Michała Komaniewskiego, księdza podkustoszego Wojciecha Suseckiego i księdza wikarego Franciszka Wołoszyńskiego dokonali oficjalnie aktu kasacji.
Tak zakończyła się historia jednej z najstarszych kolegiat w Polsce ale tradycje z nią związane nadal były i są bardzo żywe. Kolejni duszpasterze dbali o wyposażenie kościoła, które dotrwało do naszych czasów w znakomitym stanie. Imponująco przedstawia się biblioteka skompletowana na nowo w XIX wieku (księgozbiór kapitulny na skutek supresji przewieziono do Hebdowa) z najaktualniejszych wówczas traktatów teologicznych, wystawiając chlubne świadectwo spadkobiercom kolegiackich tradycji. W sporym stopniu zachował się też zespół szat liturgicznych i złotnictwa należących do kapituły. Na najwyższe uznanie zasługują też najnowsze działania, kontynuujące chlubne tradycje skalbmierskich kanoników, ochrony tego wspaniałego dziedzictwa, zarówno w warstwie duchowej jak i materialnej.
Sukcesywnie prowadzone prace konserwatorskie, wymagające przecież tak olbrzymiego wysiłku organizacyjnego jak i ogromnych nakładów finansowych są tego widomym dowodem.
koniec
Wojciech Sowała
Wybrana literatura:
- Kotarbiński Stanisław; Historyczna wiadomość o kolegiaci skalbmierskiej; "Pamiętnik Religijno-Moralny", 18. 1850, s. 405-437
- Kumor Bolesław; Dzieje diecezji krakowskiej; Kraków 2000
- Katalog Zabytków Sztuki w Polsce tom III: Województwo kieleckie, zeszyt 9: Powiat pińczowski; Warszawa 1961
- Olczak Stanisław, Olszewski Daniel; Parafia Skalbmierz. Zarys dziejów; Kielce 2000
- Sowała Wojciech; Art in the service of Post-Tridentine Religious Confraternities in the Collegiate Church of St. John the Baptist in Skalbmierz in the Diocese of Kraków; Acta Historiae Artis Slovenica, 23/2, 2018, s. 163-178
- Szymański Józef; Kanonikat świecki w Małopolsce. Od końca XI do polowy XIII wieku; Lublin 1995
- Tomaszewski Andrzej; Romańskie kościoły z emporami zachodnimi; Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1974
- Wiśniewski Jan; Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w pińczowskiem, skalbmierskiem i wiślickiem; Marjówka 1927
|
|
|
