Nie chodziło mu tylko o prebendy...
Jan z Oświęcimia herbu Wieniawa
(ur.: 1443 ? - zm.:7.05.1527)
biogram
 |
| herb Wieniawa (fot. pl.wikipedia.org) |
Proszowice, 2-05-2019
Jan z Oświęcimia (młodszy), herbu Wieniawa (inne formy używane do określania tej osoby: Johannes Sacranus (Jan Sacran), Johannes Bartholomei de Osswanczin); teolog, mówca, epistolograf wieloletni rektor Akademii Krakowskiej, proboszcz parafii Proszowice, spowiednik królów, kanonik krakowski i kujawski.
Urodził się około 1443? w Oświęcimiu był synem Bartłomieja. Latem 1459 zapisał się na wydział nauk wyzwolonych Akademii Krakowskiej, w 1465 został bakałarzem, a z końcem 1468 lub początkiem 1469 -ˇmagistrem sztuk wyzwolonych.
W 1470-1475 kształcił się we Włoszech, zaczął utożsamiać się z hasłami humanizmu, być może w latach 1474-1475 zetknął się w Rzymie z Franciszkiem Filelfem. Od 1475 do 1491 roku wykładał humaniora (na Wydziale Artystów) w Akademii Krakowskiej, komentując Cycerona oraz traktaty Arystotelesa i hymny Prudencjusza. W 1479 (półrocze letnie) i 1491/92 (półrocze zimowe) był dziekanem wydziału.
Około 1487 rozpoczął studia teologiczne i jako bakałarz teologii w 1491 objął jej profesurę, a na początku 1492 został licencjatem i zaczął pracę na Wydziale Teologicznym. Pracował tam, aż do końca życia, tam też przed rokiem 1498 uzyskał doktorat. Należał także do Kolegium Większego, najprawdopodobniej już z początkiem 1480 roku. W 1493-1495, 1512-1513 i 1521 był rektorem Akademii Krakowskiej.
 |
rysunek głowy Jana Sacranusa wykonany przez Jana Matejkę ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie
(fot. facebook.com) |
Na krakowskiej uczelni uważany był za jednego z pierwszych propagatorów humanizmu. Umiał, według współczesnych jak nikt inny wprowadzać swoich studentów w dokładną znajomość Cycerona i sławnych mistrzów wymowy. W latach dziewięćdziesiątych występował jako oficjalny mówca uniwersytecki. Witał przyjeżdżające do Krakowa osobistości życia politycznego i kościelnego.
Jako rektor dbał o sprawy uczelni, w okresie 1512 bronił zespół profesorski przed nałożeniem nadzwyczajnej kontrybucji na potrzeby wojny z Moskwą, czym naraził się (i uczelnię) na gwałtowny, długotrwały konflikt z bpem J. Konarskim. Konflikt ten oparł się, aż o Kurię rzymską i spowodował czasowe zawieszenie wykładów. Sprawa skończyła się ostatecznie w 1514 roku kompromisem.
Przez Jana Olbrachta został powołany na pierwszego kapelana, był jego spowiednikiem oraz później spowiednikiem Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta l Starego. Wielokrotnie pełnił misje dyplomatyczne, głównie na terenie Litwy. Sacranus odegrał ważną rolę w usiłowaniach unijnych między Kościołem zachodnim a wschodnim. W 1520 ponownie odbył podróż do Rzymu.
Posiadał szereg prebend i godności kościelnych, był proboszczem: kościoła św. Mikołaja w Krakowie, kaplicy królewskiej na Wawelu, pełnił także tę funkcję w Osieku i Proszowicach. Kanonikiem kolegiaty w Sandomierzu (do 1505) oraz kanonikiem katedralnym krakowskim i włocławskim (kujawskim).
Będąc w latach 1504-1518 proboszczem Proszowic zapisał się na trwałe w pamięci mieszkańców. Uzyskał od króla Aleksandra dokument zezwalający mu wybudować szpital (przytułek) dla ubogich oraz związanego z nim kościoła Świętego Ducha, wówczas na obrzeżach miasta - w miejscu obecnego budynku UGiM. Budowa została zakończona w 1508 roku. Pierwszym opiekunem przyszpitalnego kościółka (kaplicy) był ks. Stanisław z Osieka. Przy kościółku znajdował się cmentarz.
 |
współcześnie na tym mniej więcej miejscu znajduje się przychodnia lekarska i stomatologiczna
(fot. google.pl/maps) |
Proszowicki proboszcz zadbał także o odpowiednie uposażenie szpitala. Były to dochody z gruntów leżących na terenie Proszowic i Klimontowa. W 1518 roku ks. Jan kupił od Małgorzaty Łaganowskiej dla szpitala 2,5 łana w Łaganowie zw. Majskowskie.
Dzieło ks. Jana przetrwało wieki, w budynku przy zbiegu ulic 3 Maja i Mikołaja Reja jeszcze do roku 1921 działał szpital epidemiologiczny, a obecnie jest tam przychodnia lekarska i stomatologiczna.
Jan z Oświęcimia zmarł 7 grudnia 1527 w Krakowie, został pochowany w katedrze wawelskiej. W testamencie przeznaczył swoją bogatą bibliotekę (rękopisy biblioteczne i druki) do biblioteki Kolegium
Większego.
W krakowskim klasztorze Misjonarzy znajduje się powstałe około 1527 roku epitafium poświęcone Sacranowi. Na stronie Muzeum Historyczno-Misyjnego w Krakowie czytamy między innymi::
Epitafium Jana Sakrana (1443-1527) Kraków, ok. 1527, tempera, drewno
[...] Dzięki efektom światłocienia, precyzyjnemu rysunkowi i oddaniu specyficznego klimatu towarzyszącemu przeżywaniu cierpienia, śmierci i nadziei zbawienia niewątpliwie można zaliczyć to epitafium do najlepszych artystycznie i najbardziej ekspresyjnych dzieł malarstwa krakowskiego 1. połowy XVI w. Należy ono do nielicznych epitafiów z tego okresu znajdujących się na terenie Małopolski. Zdaniem Walickiego, interesujące ikonograficznie jest umieszczenie na tym obrazie aż trzech świętych Janów, którzy symbolizują następujące cnoty zmarłego: Ewangelista - miłość wierną, Jałmużnik - miłosierdzie, Chrzciciel jako święty prostujący ścieżki, który poleca Jezusowi osobę zmarłego.
W prawej części obrazu Chrystusa Boleściwego podtrzymuje św. Jan Ewangelista. Po lewej stronie Jezusa stoi opłakująca go Matka Boża, za nią św. Jan Chrzciciel z Barankiem na księdze. Wskazuje on na postać kanonika Jana Sakrana, klęczącego poniżej. Za Janem Chrzcicielem umieszczony został św. Jan Jałmużnik. Obok Sakrana, który adoruje Chrystusa, znajduje się tarcza z jego herbem - Wieniawa. W mrocznym, rozjaśnionym na horyzoncie tle gęste drzewa, za którymi pojawiają się zarysy wzgórza z obronnym zamkiem. Renesansowe obramienie typu architektonicznego, z pilastrami podtrzymującymi belkowanie; na jego fryzie malowana dekoracja z dwoma gryfami i wicią roślinną. Pod obrazem znajduje się malowany napis, którego autorem jest poeta biskup Andrzej Krzycki:
"Conditur hoc tumult speciosi cultor honesti: / Sacranus: studii nec minor ille sacri / Quem non ante diem: sed euntibus ordine fatis / [Contigit id paucis], abstulit atra dies / Ante poliquam regna adiit pallas tulit illi / Dona sua: et charitas dat simul alma venus, / Scilicet: ut donis tantis memorabile posset / Perpetuumq[ue] decus conciliare sibi / Retorices studium confert hanc primus in urbem / In teneram pubem: non sine laude docet / Non adeo phebum satyri nec tam orphea silvae / Q[ua]m sequitur q[ue] colirq[ue] hunc studiosa choors / Illius ori inerat dulcis facundia: per quam / Ad summum evasit conspicuumq[ue] decus / Regibus et nostris qui dant sua premia laudi / Condecorantq[ue] bonos: non nisi cha rus erat / Abs qui bus ampla tulit meritis pro ingentib[us] ille / Munera: quae plebem contulit intenuem / Post ubi parca Xerox fatalia stamin[em] rupit / Spiritus astra adiit: membra teguntur humo".
 |
epitafium Jana Sakrana
(fot. muzeum.misjonarze.pl) |
Przykłady twórczości Jana z Oświęcimia:
- Elucidarius errorum rithus Ruthenici, powst. wiosną 1501 na Litwie, wyd.: prawdopodobnie 1501 lub nieco później; (polemiczny traktat przeciw obrządkom Kościoła wschodniego)
- Modus epistolandi, wyd. Stanisław z Łowicza (brak miejsca i roku wydania)
- Invitativa oratio divi Alberti Poloniae regis ingredientis primum urbem Cracoviam, wygł. 2 grudnia 1492, ogł. J. Fijałek "Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego"
- Oratio ad regem invitativa per infantem puerulum (z wierszem na cześć Jana Olbrachta), ogł. J. Fijałek "Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego"
- Invitativa oratio... in ingressu primo... principis Frederici in urbem Cracoviam, wygł. 14 grudnia 1493, ogł. J. Fijałek "Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego"
- Oratio... pro suscepcione dicti domini cardinalis... edita nomine capituli crac., ogł. J. Fijałek "Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego"
- Oratio laudativa... pro Andreolo puero (z wierszem), wygł. 25 grudnia 1493, ogł. J. Fijałek "Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego"
- Ad episcopum, ogł. J. Fijałek "Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego"
- Invitativa... pro episcopo posnaniensi, ogł. J. Fijałek "Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego"
- Invitativa... pro episcopo kuiaviensi, ogł. J. Fijałek "Studia do dziejów Uniwersytetu Krakowskiego"
- Wiersze łacińskie w różnych współczesnych dziełach, ogólnikową wiad. podał M. Wiszniewski Historia literatury polskiej
opracowanie: Andrzej Solarz
 |
tablica pamiątkowa na kamienicy pod nr 20 na Rynku Głównym w Oświęcimiu odsłonięta w 1984 roku
(fot. pl.wikipedia.org) |
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
- Kazimierz Budzyk (red.); Bibliografia literatury polskiej "Nowy Korbut". Piśmiennictwo staropolskie: hasła osobowe N-Ż; Państwowy Instytut Wydawniczy; Warszawa 1965
- Henryk Barycz; Jan z Oświęcimia; [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. X, cz. 3; Wrocław 1963
- Łaganów; [w:] Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczuław 2006
- Jan Wiśniewski; Monografia dekanatu miechowskiego; Radom 1917
- zbiory IKP
- pl.wikipedia.org
- niedziela.pl
- parafiaproszowice.com.pl
- powiat.oswiecim.pl
- muzeum.misjonarze.pl
- polona.pl
- salon24.pl
- dziennikpolski24.pl
- google.pl/maps
- facebook.com
|
