W opinii przełożonych był znakomitym oficerem PP...
Franciszek Nowak
 |
komisarz Nowak Franciszek - komendant P. P. powiatu łódzkiego, kierownik komisariatu P. P. m. Zgierza - Paprocki, oraz wszyscy komendanci posterunków
(źródło: Dziesięć lat odrodzonej Polski...) |
 |
Franciszek Hilary Nowak
(źródło: Dziesięć lat odrodzonej Polski...) |
Prosyowice, 26-10-2022
Podinspektor PP Franciszek Hilary Nowak, syn Jana i Magdaleny z d. Kowalskiej, urodził się 4 września 1893 r. w Szarbii. Wykształcenie ogólne: 4 klasy gimnazjum.
Przed służbą w Policji Państwowej od 22 sierpnia 1915 r. do 10 grudnia 1918 r. był członkiem POW-u (Polska Organizacja Wojskowa). W 1920 r. służył w 213 Ochotniczym Pułku Piechoty. Miał stopień wojskowy podporucznik piechoty.
Tak swoje wstąpienie do POW-u opisywał w artykule umieszczonym w Dziesięć lat odrodzonej Polski... sam Franciszek: [...] Sierpień 1915 r., mieszkałem wówczas w Łasku. Pewnego dnia przyjechał z Łodzi obywatel "Jastrzębiec" (p. Mieczysław Jeżewski, obecnie referent Wydz. Prez. Magistratu m. Łodzi). W aptece p. Albrechta, w pokoiku mieszkalnym prowizora Kulisza, zwołano pierwsze organizacyjne zebranie, na które przybyło kilka osób młodzieży i starszych. Obywatel "Jastrzębiec" krótko, po żołniersku, zreferował sytuację polityczną i wezwał obecnych do organizowania się. Mała dyskusja i wszyscy zapisali się do organizacji. Komenda "baczność", odczytanie przyrzeczenia i od tej pory znalazłem się w szeregach P. O. W. [...]. Później zgłosił się na ochotnika do pierwszego kursu podoficerskiego Okręgu Łódzkiego P.O.W. w Aniołowie (w cegielni). Po kursie dostał awans na kaprala. W organizacji Franciszek Nowak posługiwał się pseudonimem "Orłowski".
 |
kurs Polskiej Organizacji Wojskowej w Aniołowie pod Zgierzem w r. 1915, nr 20 - "Orłowski" Franciszek Nowak
(źródło: Dziesięć lat odrodzonej Polski...) |
Do policji wstąpił 31 grudnia 1918 r. w charakterze sierżanta, z przydziałem do szkoły policyjnej (dla posterunkowych PP) w Łodzi jako instruktor. Był oficerem służby śledczej i Okręgowego Urzędu Policji Politycznej. Od 1927 roku został komendantem powiatowym PP w Łodzi, a 23 kwietnia 1929 roku został przeniesiony do Komendy Powiatowej PP w Kaliszu na analogiczne stanowisko. Od 20 sierpnia 1936 roku został oficerem inspekcyjnym KWPP w Białymstoku i jednoczesnym zastępcą miejscowego komendanta wojewódzkiego PP.
 |
pracownicy Komendy Powiatowej PP w Kaliszu, m.in. Wydziału Śledczego, ok. 1934-1936, pośrodku siedzi komendant powiatowy PP w Kaliszu komisarz Franciszek Nowak, w trzecim rzędzie, trzeci od prawej starszy przodownik służby śledczej Czesław Brzeg; zbiory prywatne Andrzeja Bernata z Zagórowa
(źródło: Kaliska policja i policjanci w okresie II Rzeczpospolitej) |
 |
komisarz Franciszek Nowak, komendant powiatowy PP w Kaliszu, ok. 1934-1936; zbiory prywatne Andrzeja Bernata z Zagórowa
(źródło: Kaliska policja i policjanci w okresie II Rzeczpospolitej) |
Gdy po siedmiu latach nadkomisarz Nowak odchodził z kaliskiej Komendy żegnając się ze swoimi współpracownikami podsumował swoją pracę rozkazem z 17 sierpnia 1936 roku: [...] Na ostatnie siedmiolecie przypada kryzys ekonomiczny, wzmożona demagogia polityczna i narodowościowa. Wiemy, że w takich warunkach bezpieczeństwo publiczne jest więcej narażone na szwank, niż z w latach normalnych. Mimo ciężkich warunków, w jakich wypadło nam pracować, utrzymany został spokój i zapewniono obywatelom bezpieczeństwo. Główne nasze zadanie zostało osiągnięte.
W tym samym okresie czasu dokonano szeregu prac mających na celu usprawnienie działalności policji w powiecie. Przede wszystkim więc przeprowadzono terytorialną reorganizację Komisariatu w Kaliszu i wszystkich posterunków w powiecie. Następnie doprowadzono do wymogów służby łączność telefoniczną na posterunkach. Wreszcie z dużym wysiłkiem, przeważnie we własnym zakresie, doprowadzono do należytego stanu lokale policyjne.
W dziedzinie wyszkolenia zorganizowano kilka kursów dokształcających. Poza zagadnieniami ściśle zawodowymi w szeregach policji powiatu kaliskiego znajdowałem zawsze duże zrozumienie w sprawach społecznych, realizowanych bądź to w stowarzyszeniach policyjnych, jak Rodzina Policyjna i Klub Sportowy, bądź też w organizacjach poza korpusem policji. To też w tej dziedzinie niejednokrotnie zdołaliśmy osiągnąć dodatnie rezultaty w pracy obywatelskiej, humanitarnej i sportowej [...] [z opracowania Grzegorza Walisia].
 |
oficerowie Komendy Powiatowej PP w Kaliszu, lata 30. XX w., pierwszy z lewej starszy przodownik Bolesław Borowski, trzeci komendant powiatowy PP w Kaliszu komisarz Franciszek Nowak; zbiory prywatne Pawła Borowskiego z Kalisza
(źródło: Kaliska policja i policjanci w okresie II Rzeczpospolitej) |
Awanse w PP: starszy przodownik (od 28 lipca 1919), aspirant (od 1 marca 1921), podkomisarz (od 1 stycznia 1925), komisarz (od 1 stycznia 1928), nadkomisarz (od 1 lutego 1935), podinspektor (od 1 kwietnia 1939).
Interesował się sportem, w 1932 roku przyznano mu Odznakę Strzelecką III klasy. Ubolewał nad tym, że ruch sportowy w policji nie był masowy i uprawiały go grupki pasjonatów. Julian Jaroszewski na potwierdzenie tej tezy w swoim opracowaniu przytacza fragment rozkazu Franciszka Nowaka z 29 lutego 1932 roku [...] na posterunkach został zupełnie zaniedbany sport i są wypadki, że policjanci po kilka miesięcy nie trenują żadnych sportów [...].
Nagrody i wyróżnienia: 1 - pochwała komendanta wojewódzkiego z 27 października 1930 r. za "energiczne i celowe kierownictwo aparatem policyjnym, dzięki czemu wykryto i ujęto włamywaczy, odebrano większą część łupu oraz zlikwidowano melinę złodziejską na terenie m. Kalisza" (cyt. z rozkazu"); 2 - pochwała komendanta wojewódzkiego z 27 października 1931 r. za energiczne kierowanie dochodzeniem w sprawie morderstwa zakończone wykryciem sprawcy; 3 - nagroda 100 zł udzielona 18 grudnia 1933 r. przez Izbę Skarbową w Łodzi za gorliwe kierownictwo akcją zwalczania nadużyć na szkodę Państwowego Monopolu Spirytusowego.
Odznaczenia: Krzyż Walecznych (dwukrotnie), Krzyż Niepodległości, Złoty i Srebrny Krzyż Zasługi, Medal Pamiątkowy za Wojnę 1918-1921, Medal Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości.
Był żonaty z Rozalią (Różą) z d. Świątecka (ur. 8 sierpnia 1896 r.) córką Rafała i Marii z d. Bonieckiej. Mieli trójkę chłopców: Zbigniew Jerzy (ur. 7 lipca 1919 r. w Łodzi), Leszek Janusz (ur. 7 grudnia 1922 r. w Łodzi), Jan Włodzimierz (ur. 26 czerwca 1925 r. w Łodzi).
Według Marka Gajewskiego, we wrześniu 1939 r. internowany razem z innymi oficerami białostockiej PP na terytorium Łotwy (był na liście proskrypcyjnej funkcjonariuszy Policji Państwowej sporządzone przez NKWD) i został osadzony w obozie dla polskich jeńców wojennych w Ulbroce k. Rygi, w nieznanych okolicznościach uciekł 19-23 VIII 1940 r. ze szpitala w Rydze, razem z podinspektorem Kazimierzem Ziołowskim i nadkomisarzem Józefem Maciejowskim, unikając w ten sposób dostania się w ręce funkcjonariuszy sowieckiego NKWD.
Według K. Bedyńskiego, Franciszek został uwięziony w obozie NKWD w Ostaszkowie i zamordowany w Twerze. Pochowany jest w Miednoje pod nazwiskiem Powak (lista wywozowa nr 033/1 z 16 kwietnia 1940 r., poz. 53).
Okazało się jednak, że nasz bohater przeżył wojnę! Dzięki informacji zawartej w książce Krystyny Heska-Kwaśniewicz i Marka Piechoty o jego synu profesorze Zbigniewie Jerzym Nowaku, można z całą pewnością stwierdzić, że Franciszek zmarł w roku 1957.
Po ucieczce z obozu na Łotwie, Franciszek ukrywał się w okolicach Wilna w którym studiował i pracował jego najstarszy syn Zbyszek. W październiku 1941 roku przekroczyli nielegalnie "zieloną granicę" z tzw. Generalnym Gubernatorstwem i dotarli w krakowskie, gdzie przebywała jego żona i młodsze dzieci, później razem dotarli na Ziemię Proszowska najprawdopodobniej do rodzinnej Szarbii.
Na polecenie swojego byłego przełożonego z KWPP w Białymstoku inspektora Romana Sztaby znalazł się w konspiracji na Wołyniu, gdzie działał aż do roku 1944.
Po wojnie od 1945 roku mieszkał z żoną w Zabrzu, gdzie służba bezpieczeństwa często przeprowadzała rewizje w jego mieszkaniu.
Zmarł 19 grudnia 1957 roku w Zabrzu i jest pochowany na cmentarzu parafialnym (parafia św. Franciszka) przy ul. Wolności.
opracował Andrzej Solarz
W tym miejscu chciałbym podziękować specjalnie panu Markowi Gajewskiemu, dzięki któremu uzyskałem wiele cennych informacji o Franciszku Nowaku.
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
- Grzegorz Waliś (oprac); Kaliska policja i policjanci w okresie II Rzeczpospolitej; Archiwum Państwowe w Kaliszu; Kalisz 2019
- Julian Jaroszewski; Ruch sportowy w Policji Państwowej w województwie łódzkim w latach 1919-1939. Zarys problematyki; "Sport i Turystyka. Środkowoeuropejskie Czasopismo Naukowe" 2022, t. 5, nr 1
- Ryszard Wojtkowski; Listy proskrypcyjne funkcjonariuszy Policji Państwowej sporządzone przez NKWD; [w:] Zbrodnia nie ukarana - Katyń, Twer, Charków
- Marek Gajewski; Granatowi żołnierze. Album biograficzno-fotograficzny funkcjonariuszy Policji Państwowej woj. białostockiego 1919-1939; Muzeum Wojska Białystok; 2019
- Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Marek Piechota; Zbigniew Jerzy Nowak; Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego; Katowice 2006
- 1918-1928 Dziesięć lat odrodzonej Polski niepodległej w życiu powiatu łódzkiego; Wydawnictwo Wydziału Powiatowego Sejmiku Łódzkiego 11 listopada 1928 roku
- informacje od Marka Gajewskiego organizatora wystawy "Policjanci międzywojennego Białegostoku 1919-1939" w białostockim Muzeum Wojska
- zbiory Pawła Borowskiego z Kalisza
- wyklady.ekpu.lublin.pl
- franciszek.gliwice.opoka.org.pl
- facebook.com/historiaszarbi
- policjapanstwowa.pl
- odk.pl
- bc.wbp.lodz.pl
|
|
|
