Co jeszcze trwa?...
budynek dawnych koszar rosyjskich w Nowym Brzesku
 |
widok na dawne koszary rosyjskie (po prawej stronie) w Nowym Brzesku przy drodze do Sandomierza
(fot. Marcin Szwaja) |
Nowe Brzesko, 28-01-2022
Koszary to budynek i teren wydzielony dla wojska na cele mieszkalne. W ówczesnym powiecie miechowskim, w czasie zaborów, wszystko było podporządkowane pod obcego okupanta. W większych miejscowościach adoptowano i przystosowywano zabudowania na "nowe", potrzeby carskiej władzy. Dzisiaj, ten czas niewoli się zatracił, niemal całkowicie w krajobrazie i pamięci. Jednak jest jeszcze kilka takich miejsc, gdzie odczuwa się ten XIX-wieczny klimat, udokumentowany budowlanym zabytkiem. Poniekąd jest to szczęście, iż on przetrwał i właśnie teraz można sobie wyobrazić, jak to wtedy było- w prorosyjskim Nowym Brzesku, na lewym brzegu Wisły...
Historia zaczyna się u schyłku kampanii Napoleona I Bonaparte. A dokładnie w 1814 roku. Wtedy to, w czasie "bitwy narodów" Pod Lipskiem, francuski cesarz odniósł klęskę w konfrontacji z koalicją Prus, Rosji, Austrii, Szwecji i Anglii. Polskie wojsko, w tym ostatecznym starciu też poniosło klęskę, składając najwybitniejszą ofiarę, bohatera narodowego - księcia Józefa Poniatowskiego, tonącego w nurtach rzeki Elstery. Rosyjska nawałnica i dominacja wylała się na całe Królestwo Polskie. Zwycięzcy opanowali także miasteczko - Nowe Brzesko.
Dawny obiekt gdzie handlowano solą, i na pobliskim terenie Placu Solnego (dzisiejszy Plac Wolności) zaadoptowano około 1830 roku, na koszary rosyjskie i stajnie garnizonu carskiej straży granicznej. Wówczas dzierżawcą majątku był Walenty Wałecki - pułkownik 4 Pułku Strzelców Konnych Królestwa Polskiego. Posiadacz orderu Virtuti Militari i krzyża Legii Honorowej. W 10 lat później, po jego śmierci (1 grudnia 1860 r.), 1 stycznia 1870 roku, zgodnie z ukazem carskim, miasto traci swoje prawa i staje się zwykła osadą. Odbywa się kolejna budowa obiektów i przystosowanie już istniejących dla rosyjskiej jednostki ochrony pogranicza. Są to budynki: dowództwa straży, koszary, więzienie, stajnie, cerkiew i plac apelowy.
 |
cerkiew poganiczna św. Mikołaja Cudotwórcy widok okresu I wojny światowej lub zaraz po niej
(fot. chram.com.pl) |
Stacjonuje tutaj sztab 15 Nowobrzeskiej Brygady Korpusu Pogranicznej Straży KPS. Stan osobowy jest imponujący i liczy kilkuset żołnierzy wraz z kadrą oficerską. Liczba ta stanowi 33. procentową społeczność, wśród 2 tysięcznej ludności polskiej miasteczka. Uzbrojona załoga wchodziła w skład okręgu zawichojskiego BSG, jako jedna z 31 jednostek Korpusu Pogranicznej Straży, działających w VII okręgach imperium rosyjskiego. Obejmował on południowa granice z Cesarstwem Austriackim a od 1866 r Austro-Węgrami, od Tomaszowa Lubelskiego, aż po Olkusz.
Poza tym skład pozostałych oddziałów stanowił placówki w: Michałowicach (liczba posterunków - 8, oficerów - 1, wachmistrzów - 1, s.konnych - 27, pieszych - 23), Igołomi (liczba posterunków - 8, oficerów - 2, s.konnych - 19, pieszych - 18), Sierosławicach (liczba posterunków - 8, oficerów - 2, wachmistrzów - 1, s.konnych - 12, pieszych - 25), Sokołowicach (liczba posterunków - 8, oficerów - 2, wachmistrzów - 1, s.konnych - 8, pieszych - 24).
15 Nowobrzeska Brygada SG ze sztabem w mieście stanowiła oddziały:
sztab I batalionu w Michałowicach, sztab II b. w komorze "Baran" (Kocmyrzów), sztab II b. w Nowym Brzesku, sztab IV b. w Nowym Korczynie.
Można znaleźć kilka nazwisk oficerów stacjonujących w Nowym Brzesku:
- 1890 r. - porucznik Władimir Błagodarow lat 28,
- 1893 - porucznik Fiodor Kochanow lat 30,
- 1894 - podpułkownik Kleonik Passzkowskij lat 50, porucznik Władimir Brokner luteran lat 30,
- 1901 - rotmistrz Gieorgij Radkiewicz lat 38, syn szlachcica z dziedzicznej guberni czernichowskiej. Jego syn Boris w latach 1911-1914, kształcił się w szkole-przytułku towarzystwa "Białego Krzyża".
- 1902 - porucznik Wiktor Wilhelm Farengoltz lat 32,
- 1912 - kornet Jewgienij Fiodorow lat 27.
Zdarzył się też osobliwy przypadek gdzie, dowódca batalionu pułkownik Andriej Majdaniuk po przejściu na emeryturę zamieszkał w Nowym Brzesku do 19 maja 1906 r. (nie wiadomo, jak potoczyły się jego dalsze losy).
W 1898 roku stan osobowy wynosi 300 osób, a pochodzenie rekrutów skierowanych do Nowego Brzeska, przedstawia się w następujący sposób: gubernia wołyńska - 75, kijowska - 50, kostromska - 40, saratowska - 75, tambowska - 60.
W 1909 roku: gubernia wołyńska - 59, mińska - 100, kałuska - 80, besarabska - 90.
 |
Strażnik konny - Nowobrzeska Brygada KPS. Na obrazie, w tle widok Petersburga z fragmentem pomnika konnego Piotra i (rosyjska straż graniczna podlegała wówczas pod bezpośrednią jurysdykcję Departamentu Opłat Celnych Ministerstwa Finansów w Petersburgu, 1864-1893); na pierwszym planie namalowany strażnik na koniu; pod spodem napis - Na pamiątkę mojej wojennej służby - Nowobrzeskiej Brygadzie Pogranicznej Straży - Stiepan P. Goliakow. Ten obrazek, to dość popularne w owym czasie dziełko, wykonywane "taśmowo" - rzecz polegała na wstawieniu twarzy zamawiającego w ów konny portret. Zdjęcie wykonano w Kaliszu
(źródło: Naddłubiańskie pejzaże...) |
Nowobrzeska jednostka pilnowała odcinka granicznego od Kocmyrzowa-Baran, Cła aż do Koszyc. Granice dozorowali strażnicy piesi oraz duża ilość strażników konnych tzw. dojezdników. Długość ochraniającego odcinka wynosiła 184 wiorsty, a na 1 wiorstę przypadało od 6 do 7 strażników. Głównym zadaniem strażników było nadzorowanie granicy, ochrona przez nielegalną kontrabandą, przemytem i nielegalnym ruchem osobowym. I tak np. Średnia zatrzymanej kontrabandy w 1896 roku: 5410, konfiskaty 200.
W 1912 roku dokonano takich zatrzymań 9830, a konfiskat mienia - 3738.
Wśród obowiązków zakradała się też skłonność do beztroskiej zabawy. I taki przypadek odnotowano pod koniec lutego 1910 r., gdzie Stiepan Miaczin: [...] Strażnik konny w stopniu podoficera michałowickiego 15 Nowobrzeskiej BSG, w czasie pełnienia obowiązków służbowych wziął udział w weselu w jednej z pobliskich wsi. Czynnie brał udział w zabawie, racząc się trunkami i całkowicie zapominając o ochronie granicy państwa. Za ten czyn zapłacił wysoką cenę. Został zdegradowany do rangi szeregowca oraz odebrano mu wyższy wymiar wynagrodzenia [...].- cytat z "Rosyjska straż...
Bilansem tych ekscesów są też heroiczne i bohaterskie postawy, gdzie nagradzano ich medalami. Jak np.: [...] Za uratowanie ginących w 24.06.1891 roku, strażnicy konni Łapin i Wielikij oraz strażnik pieszy Kasjanow uratowali tonącą w Wiśle chłopkę Katarzynę Mamel.
I 28 maja 1896 r- strażnik konny Afanasij Demczenko uratował z płonącego domu we wsi Wawrzeńczyce, troje niepełnoletnich dzieci chłopa Antoniego Palińskiego [...].- cytat z "Rosyjska straż...
Głównym punktem przywracania do zdrowia rosyjskich pograniczników, był szpital w Busko-Zdrój. Z 12 brygad, a z tej Nowobrzeskiej, liczba strażników i oficerów leczących się w stacji sanitarnej wyniosła aż 22 osoby (najwięcej) w 1897 roku.
Na przestrzeni lat stan psychiczny kadry, też był wystawiany na różne próby. Jedną z nich było samobójstwo, które odnotowano 8 marca 1913 roku, Wtedy to odebrał sobie życie uczeń pisarski Wasilij Żukow, strzelając z własnej broni.
Carscy żołnierze i urzędnicy stacjonowali tu do wybuchu I wojny światowej (1914 r.). W opuszczonym sąsiednim budynku Sztabu Nowobrzeskiej Brygady Pogranicznej Straży, urządzono szkołę powszechną. A którą wyburzono w czasie II wojny światowej.
Obecnie ostatni zabytek (przy drodze krajowej nr 79) spełnia kilka funkcji administracyjnych:
- Punkt Przyjęć Dzielnicowego Gminy Nowe Brzesko.
- Punkt konsultacyjno-informacyjny ds. profilaktyki uzależnień.
- Siedziba związku kombatantów Rzeczypospolitej Polskiej i Byłych Więźniów Politycznych - Koło Gminne w Nowym Brzesku.
- Biuro Polskiego Stronnictwa Ludowego - Zarząd Gminny w Nowym Brzesku.
- Strzelnica Sportowa.
- Pomieszczenia GOK-u (Gminnego Ośrodka Kultury).
Została jeszcze alejka jesionowa, przecinająca cały kompleks koszar rosyjskich. Prawosławna cerkiew po 2006 roku została przekształcona na potrzeby Centrum Kultury i Promocji. No i ten sławetny Plac Solny, na którym rośnie trawa i odbywają się imprezy kulturalne. Zielony skwer także zachęca do spacerów relaksacyjnych i sentymentalnych.
opracowanie: Marcin Szwaja
PS Mam nadzieję że kiedyś, w przyszłości powstanie tutaj muzeum regionalne czy izba pamięci, poświęcona dawnym dziejom Nowego Brzeska. W końcu historia miasteczka jest ciekawa i zasługuje na szersze zaprezentowanie swych walorów, nie tylko dla samych mieszkańców ale też turystów. Szczególnie przy tak znanym trakcie od Krakowa do Sandomierza.
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
- Komora Nowe Brzesko - Sierosławice; Naddłubiańskie pejzaże, nr 2 (38) 2014
- Krzysztof Latawiec; Rosyjska straż graniczna w Królestwie Polskim w latach 1851-1814; Lublin 2014
- pl.wikipedia.org
- history.org.ua
- 24ikp.pl
- academia.edu
- chram.com.pl
|
