Kościół parafialny w Kościelcu
pw. św. Wojciecha
 |
| (fot. K. Fidyk - MIK) |
 |
herb Zabawa
(fot. pl.wikipedia.org) |
Kościelec, 28-05-2013
Castellum Ziemi Proszowskiej
Polska wieku XIII to kraj podzielony na dzielnice, wpływy polityczne, militarne, matrymonialne, architektoniczne. W Małopolsce w tamtych czasach obok myślenia słowiańskiego rozwijała się myśl germańska, Ruska (żony książąt piastowskich). Architektura średniowiecznego romanizmu, która obecna jest w Polsce nacechowana była murowanymi kościołami, które przetrwały wieki.
W Powiecie Proszowickim przykładem sztuki romanizmu jest kościół św. Wojciecha w Kościelcu Proszowskim zwanym również Kościelcem Pińczowskim. Zwyczajowo nazywany Kościelec (Powiat Proszowice).
Słowo Kościelec pochodzi z XVI wieku jego odpowiednikiem w języku łacińskim jest słowa "Consol", "Castellum" to znaczy gródek. W średniowieczu gródek to miejsce obronne, dające schronienie to też centrum życia religijnego wokół, którego znajdował się cmentarz "na którym grzebano ciała zmarłych". W XVII wieku mawiano, że "kościół na kościach stoi" taka jest oto etymologia słowa Kościelec.
Kościelec swoją sławę zawdzięcza fundatorowi świątyni biskupowi krakowskiemu Wisławowi herbu Zabawa, który około 1230 roku wybudował nietypową świątynie "...w ośrodku jego własności ziemskiej".
 |
Kościelec Proszowski kościół p.w. św. Wojciecha, przekrój perspektywiczny rekonstrukcji
(źródło: Sztuka Polska przed romańska i romańska do schyłku XIII wieku) |
Świątynia o niezwykłej koncepcji przestrzennej "...sugeruje specjalne przeznaczenie tej budowli; można w niej widzieć program kolegiacki zakładając że fundatorowi nie starczyło czasu do utworzenia tu odpowiednio dotowanej kapituły - albo program synodalny,utworzenie miejsca do zjazdów duchowieństwa".
Świadczą o tym empory boczne na nawach kościoła i detal rzeźbiarski. Naukowcy zajmujący się sztuką romanizmu w Polsce zwracają uwagę na kamień i cegłę z jakiej wzniesiono świątynię, wydłużone prezbiterium, trójprzęsłową cześć nawy, zamkniętą apsydę. Badania i zapisy historyczne ujawniły istnienie dwóch wież po obu stronach prezbiterium które obniżono w XVII wieku do wysokości naw.
 |
plan 1:400
(źródło: Sztuka Polska przed romańska i romańska do schyłku XIII wieku) |
"...Nad nawami bocznymi umieszczone są po obu stronach empory o tryfonialnych otworach w każdym przęśle. Arkady tych otworów podtrzymywano podwójnymi kolumienkami o stopionych ze sobą głowicach i bazach, mający wspólny abakus i plintus pod bazami. Głowice zawierają dość bogaty zestaw roślinnej, palmetowej dekoracji rzeźbiarskiej w późnoromańskich formach. Bazy wykazują attycki profil romański ze szponami otaczającymi totus. Arkady międzynawowe są półcyrklowe. Filary kwadratowe mają pilastrowania od strony nawy głównej łączące się u góry z oporami późniejszych XVII wiecznych sklepień. Na osi zachodniej ściany znajduje się uskokowy portal, półcyrklowy z liściastymi głowicami oraz rzeźbionymi kolumienkami i archiwoltami (większość rekonstruowana w XIX wieku). Apsyda ma podział pionowy półkolumienkowy złączony z gzymsem fryzem arkadowym" (źródło : Sztuka Polska przed romańska i romańska do schyłku XIII wieku strona 158).
"...Natomiast portal zachodni w Kościelcu Proszowickim, ozdobiony motywami podobnymi do głowic tryforiów we wnętrzu i ujęty wnękami , w których pierwotnie mieściły się płaskorzeźby figuralne (zapewne z rodzaju trzebnickich), zdradza jednak w swej kompozycji znacznie więcej cech tradycyjnych i sporo romańskiego konserwatyzmu, zbliżając się do miejscowych rozwiązań cysterskich" (źródło: Sztuka Polska przed romańska i romańska do schyłku XIII wieku strona 220).
 |
znak kamieniarski jednego z budowniczych koscioła z XIII wieku wg. J Gadomskiego
(źródło: Sztuka Polska przed romańska i romańska do schyłku XIII wieku) |
Biskup Wisław przybył do Ziemi Krakowskiej z Pomorza. W roku 1207 pisał się jako Wisław z Kościelca herbu Zabawa, dziekan Katedry Krakowskiej. Zapewne studia na średniowiecznych uczelniach europejskich, umiejętność pisania i liczenia wpłynęły znacząco na wybór jego osoby na biskupa krakowskiego. Zmarł w 1242 roku. Pamiątka, która po nim pozostała miała zapewne pełnić ważna rolę ośrodka biskupiego i małopolskiego. Do dziś nic nie wiemy o wystroju malarskim wnętrza kościoła zapewne było pięknie zdobione.
Natomiast przekaz który płynie ze źródeł historycznych wskazuje na cudowne uzdrowienia w Kościelcu, do których doszło za przyczyną św. Jacka było to w latach: 1222 r. uzdrowiona Juta z Kościelca i 1238 r. Klemencja doświadczyła cudu za przyczyną św. Jacka.
Prawdopodobnie uzdrowienia, cuda, dziękczynienie, pokuta lub grób nieznanego z imienia rycerza krzyżowego doprowadziły do tego, że Biskup Wisław zdecydował się wystawić tak okazałą średniowieczną świątynie w Kościelcu.
Należy dodać, że kapelanem króla Władysława Jagiełły był Jan Rey herbu Oksza Pleban z Kościelca. W czasach pierwszych Jagiellonów "wielokrotny poseł do kurii rzymskiej królów i biskupa Zbigniewa Oleśnickiego".
Z Kościelca pochodzili również:
- Pełka z Kościelca herbu Zabawa w latach 1355-60, marszałek dworu królewskiego,
- Włodek z Kościelca w latach 1350-62 kanonik krakowski,
- Mikołaja z Kościelca kanonik skalbmierski i wiślicki.
XVII wiek dla kościoła w Kościelcu był bardzo ważny gdyż to czas przebudowy i przeróbek po zniszczeniu i opuszczeniu przez Arian, do którego doszło w drugiej połowie XVI w. "Przybudowano zewnętrzne ściany naw bocznych, obniżono wieże i przesklepiono wszystkie trzy nawy i prezbiterium".
Sztuka XIII wieku, która przetrwała w Kościelcu do naszych czasów to pomnik historii, w którym pozostało wiele śladów po minionych wiekach, a w nim ideały średniowiecznych mistrzów zapisane w kamieniu i duchu tej świątyni. Do dziś kościół w Kościelcu stanowi bardzo ważną pozycje w polskiej architekturze romańskiej, którą możemy podziwiać.
ŹRÓDŁA, BIBLIOGRAFIA:
- Sztuka Polska przed romańska i romańska do schyłku XIII wieku; Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1971
- Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów. Zarys Dziejów.; Jan Chrzanowski
- Słownik Etymologiczny miast i gmin; Stanisław Rospond
- 2010; Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk; Wydanie Elektroniczne
- pl.wikipedia.org
|
|
|
