Historia młyna w Rzędowicach
 |
| Rzędowice 2016, budynek młyna (fot. Zbigniew Pałetko) |
Rzędowice, 7-07-2016
Rozwój młynarstwa w Małopolsce jest stosunkowo mało rozpoznany. Młyny wodne zaczęły powstawać już w XII w, a największa ilość wybudowano wieku XV. Słowo młyn wodny należy rozumieć w znaczeniu wykorzystania przepływu wody, jej energii do mielenia ziarna na mąkę, rozdrabniania ziarna na kaszę.
W średniowieczu były to urządzenia poruszane siłą wody, jak na ówczesne czasy bardzo skomplikowane. Uciążliwy, ręczny przemiał zbóż za pomocą prymitywnych żaren domowych zastąpiono kamieniami młyńskimi poruszanymi energią wodną. Był to niezwykły postęp polegający na zastąpieniu ciężkiej pracy ludzkiej energią wodną. Wydajność otrzymywania maki zwiększyła się wielokrotnie.
Rozdrabianie ziarna, dzisiejszym ujęciu jaka kasza, rozgniatanie nasion oleistych odbywało się również ręcznie za pomocą tzw. stępora. Tu również energia wodna okazała się niezwykle pomocna. Najwięcej młynów budowano na małych rzekach lub w pobliżu ujścia do większej rzeki, jak to miało miejsce w Proszowicach na Ścieklcu, przy ujściu do Szreniawy.
Z dokumentów źródłowych wynika, że prawie w każdej miejscowości na rzece Ścieklec, począwszy od Marchocic aż do Proszowic znajdował się młyn. Na Ścieklcu wybudowano 12 młynów wodnych, w następujących miejscowościach: Marchocice, Przemęczany, Błogocice, Lelowice na Racławce, Kaczowice, Przemęczany, Radziemice, Błogocice, Dalewice, Rzędowice, Gniazdowice, Opatkowice, Proszowice. Dziś większość z nich już nie istnieje, a ślad po nich zupełnie zaniknął.
 |
| Rzędowice 2016, tablice informacyjne: 1. Młyn gospodarczy Konrada Zaręby. 2. Przedstawiająca fragment szlaku turystycznego "Młyny Doliny Szreniawy" (fot. Zbigniew Pałetko) |
Młyn w Rzędowicach jest jednym z dwóch młynów funkcjonujących obecnie na rzece Ścieklec. Nad wejściem do młyna znajduje się tablica informująca o szlaku turystycznym "Młyny Doliny Szreniawy", wyznaczony w 2003 r. Szlak turystyczny podzielony został na trzy odcinki: proszowicki, słomnicki i miechowski. Młyn w Rzędowicach znajduje się na proszowickim odcinku szlaku,na którym znajdują się młyny w: Szreniawie, Gniazdowicach, Jazdowiczkach, Gnatowicach, Łyszkowicach i Górce Jaklińskiej.
Z materiałów źródłowych wynika, że w Rzędowicach na początku XVII w. znajdował się młyn . W połowie XVIII wieku właścicielem wsi był Antoni Szujski herbu Nałęcz, który w 1804 r. Odsprzedał Rzędowice Jerzemu Dobrzańskiemu.
Młyn w Rzędowicach posiada wybudowane sztuczne koryto dla wody wpływającej ze Ścieklca. Koryto doprowadzające wodę na koło młyńskie nazywane jest młynówką. Zasadniczą rolą młynówki było: doprowadzenie wody do młyna oraz zwiększenie spadku wody a tym samym energii wodnej wykorzystywanej do napędzania wodnych kół lub turbin. Na młynówkę w Rzędowicach skierowana jest cała woda z rzeki Ścieklec.
Pierwotnie był to młyn wodny, o napędzie kołem wodnym. Kiedy w 1959 r. doprowadzono do miejscowości Rzędowice prąd elektryczny, turbina wodna wspomagana jest silnikiem elektrycznym. Jest to młyn o drewnianej konstrukcji słupowej, dwukondygnacyjny. Turbina wodna znajduje się w komorze betonowej, usytuowanej pod budynkiem młyna.
Funkcjonujący do dziś dnia młyn w Rzędowicach wybudowany został 1902 roku, na tzw. młynówce rzeki Ścieklec. Do roku 1931 był własnością Piotra Zaręby. W dniu 11 listopada 1927 roku Piotr wniósł podanie do Starostwa Powiatowego w Miechowie, o wpisanie użytkowanych przez niego praw wodnych do wody rzeki Ścieklec w Rzędowicach do Księgi Wodnej. W 1931 roku Piotr Zaręba przekazał aktem notarialnym w darowiźnie młyn, synowi Stefanowi, który kontynuował starania Piotra o wpisanie praw wodnych do wody rzeki Ścieklec w Rzędowicach do Księgi Wodnej. Stefan takowy wpis uzyskał. Sprawował nadzór nad młynem do 1975 roku, przekazując młyn we władanie synowi Konradowi, który jest już trzecim pokoleniem młynarzy w Rzędowicach. W 1973 roku Konrad Zaręba modernizuje wyposażenie młyna, w szczególności turbinową komorę. Sprowadza turbinę Francisa, firmy wiedeńskiej, która funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Turbina Francisa jest to najbardziej udoskonalona turbina opracowana przez James B.Francisa. Efektywność wykorzystania energii wodnej turbiny osiąga 90% sprawności.
 |
| Rzędowice 2016, właściciel młyna w Rzędowicach Konrad Zaręba - to już trzecie pokolenie młynarzy (fot. Zbigniew Pałetko) |
Produkowane są dwa rodzaje turbin Francisa: z wirnikiem ułożonym pionowo oraz poziomo. W młynie Zarębów w Rzędowicach znajduje się turbina pozioma. Górne koło zębate turbiny, przekazujące obroty na wał transmisyjny posiada zęby wykonane z drzewa akacjowego. Technologia takiej turbiny jest prosta. W przypadku wykonania w turbinie odlewów metalowych kół zębatych nastąpiłoby zużycie cierne powierzani zębów równocześnie u obu kół. Należałoby wówczas wymienić lub regenerować oba kola zębate. Wykonanie zębów w kole napędowym z drzewa akacjowego, jako wkładki w odpowiednie gniazda, tylko one zużywają się, ulegają ścieraniu podczas pracy. Po zużyciu się zębów akacjowych tanim kosztem wymienia się na nowe. Zęby kola transmisyjnego pozostają nie zużyte.
 |
| Rzędowice 2016, turbina Francisa w młynie w Rzędowicach, górne koło zębate przenosi energię na wał transmisyjny, tryby koła wykonane są z drzewa akacjowego (fot. Zbigniew Pałetko) |
 |
| Rzędowice 2016, jaz na rzece Ścieklec w Rzędowicach kieruje wodę na młynówkę (fot. Zbigniew Pałetko) |
Stefan Zaręba uzyskał w dniu 24 czerwca 1937 r. orzeczenie wydane przez Starostwo Powiatowe w Miechowie Nr. Wd. 2/98/37, na piętrzenie wody rzeki Ścieklec, oraz prawo posiadania istniejących urządzeń wodnych z piętrzeniem wody rzeki Ścieklec dla zakładu na piętrzenie wody oraz prawo posiadania urządzeń doprowadzających wodę do zakładu wodnego. W orzeczeniu stwierdzono, że wybudowana młynówka, jako koryto boczne ujmuje całą wodę rzeki Ścieklec, w ilości 0,713 m3/sek., celem uzyskania energii do poruszenia młyna. Piętrzenie wody dla potrzeb młyna w Rzędowicach odbywał się za pomocą dwóch jazów. Jaz oznaczony na planach hydrometrycznych jako nr. 1 jest stały i znajduje się w korycie Ścieklca. Pierwotnie zbudowany został całkowicie z gliny i z płotków z chrustu. Po roku 1937 jaz nr 1 został wybudowany z materiałów trwałych.
Jaz nr. 2 zbudowany jest na młynówce, tuż przy młynie, w odległości 43 m od jazu pierwszego. Jak wynika ze Sprawozdania technicznego, z dnia 24 czerwica 1937 r. młyn w Rzędowicach Piotra Zaręby, poruszany był kołem środsiębiernym, wodą z rzeki Ścieklec. Piętrzenie wody odbywało się za pomocą jazu położonego przy młynie. Jaz ten był drewniany, ruchomy, zastawkowy. Szerokość jazu wynosząca 1,65 m. doprowadzał wodę do koła młyńskiego. Natomiast szerokość jazu wynosząca 1,28 m służył do upustu wielkiej wody zwanego również upustem ulgowym.
 |
| fotokopia dorzecza Ścieklca od Rzędowic do ujścia do Szreniawy (Źródło: Plan Hydrometryczny istniejącego młyna wodnego we wsi Rzędownice..., 24 październik 1936 r., własność: Konrad Zaremba) |
Dla potrzeb prawidłowego funkcjonowania młyna w Rzędowicach, w 1937 r., wykonano wiele pomiarów, analiz, projektów sytuacyjnych oraz sporządzono mapę powierzchni dorzecza Ścieklca od Rzędowic do ujścia do Szreniawy. Mapa powierzchni zlewni dorzecza wykonana została w skali 1:100 tys., z której wynika, że dorzecze wynosi 131 km2.
W Sprawozdaniu technicznym obliczono średnią objętość wody w Ścieklcu ciągu roku w miejscowości Rzędowice, która w 1937 w roku wynosiła 1,020 m3/sek. Powierzchnia przepływu wody to 2,10 m2. Wymienionym okresie pomiarów wody w Ścieklcu, wyliczono również spadek zwierciadła wody w dwóch punktach powyżej jazu pierwszego w odległości: 360 oraz 600 metrów. Spadek zwierciadła wody okazał się prawie identyczny i wynosił 4,2 promila. Wyniki spadku zwierciadła wody w Ścieklcu pokrywają się z obliczeniami autora, przeprowadzonymi w 2015 roku .
Piętrzenie wody dla potrzeb poruszania turbiny wodnej odbywa się przy pomocy jazu pierwszego, jako stałego, usytuowanego w korycie Ścieklca, opodal mostu oraz jazu drugiego znajdującego się przy młynie. Wysokość jazu pierwszego wynosi 30 cm., nad powierzchnię wody rzeki Ścieklec, co powoduje tzw. cofkę wody. Cofka praktycznie całkowicie zanika powyżej jazu w odległości 1011 m. i nie powoduje żadnych negatywnych uwarunkowań, dla lewo i prawobrzeżnych terenów, znajdujących się nad rzeką. W 1937 r., obliczono również prędkość wody w Ścieklcu, która w Rzędowicach wynosiła 0,586 m/sek. Wyniki pomiarów z roku 1937, znajdujące się w Sprawozdaniu technicznym są porównywalne w wynikami badań monitoringu na rzece Ścieklec w Radziemicach, które przeprowadzono w latach 2013 - 2015.
Wiekowy, drewniany młyn w Rzędowicach, leżący na szlaku turystycznym "Młyny Doliny Szreniawy", niebawem przekazany zostanie przez Konrada synowi - czwartemu już pokoleniu młynarzy w rodzinie.
 |
| Rzędowice 2016, jaz nr 2, przy młynie w Rzędowicach na młynówce (fot. Zbigniew Pałetko) |
 |
| Rzędowice 2016, jaz nr 2, przy młynie w Rzędowicach od strony południowej (fot. Zbigniew Pałetko) |
 |
| plan hydrometryczny młyna wodnego w Rzędowicach z roku 1936 (fot. Zbigniew Pałetko) |
Drugi czynny młyn na Ścieklcu znajduje się w Bogocicach. Pierwotnie był to młyn wodny, z napędem najpierw na koło wodne, następnie na turbinę, obecnie tylko z napędem elektrycznym.
opracowanie: Zbigniew Pałetko
|
