Radiostacja w Gliwicach - pomnik historii

Dzisiaj jest niedziela, 18 listopada 2024 r. (322 dzień roku) ; imieniny: Klaudyny, Romana, Tomasza

serwis

wydarzenia

informacje

skarby Ziemi Proszowskiej

tv.24ikp.pl

W.Nowiński - wrześniowe...

Magda K.-G. - prawo dla...

serwis IKP / działy autorskie / zachwyćmy się... (A.Powidzki) / Radiostacja w Gliwicach - pomnik historii

O G Ł O S Z E N I A

godzinowa 45 dni

Radiostacja w Gliwicach - pomnik historii

radiostacja Gliwice rok 2022 (fot. Andrzej Powidzki)

Proszowice, 29-08-2022

Pierwszym krajem, w którym rozpoczęto regularne nadawanie programu radiowego były Stany Zjednoczone w 1920 roku. Dwa lata później powstało brytyjskie BBC. Początki radiofonii niemieckiej to październik 1923 roku, wówczas pracę programową podjęła pierwsza rozgłośnia znajdująca się w Berlinie. Pierwszą audycję na ziemiach polskich nadano 1 lutego 1925 roku na falach średnich ze studia w Warszawie - był to program eksperymentalny. 8 kwietnia 1926 roku Polskie Radio zaczęło nadawać stały program radiowy. Pierwszymi nadawcami radiowymi były firmy prywatne.

Szczypta o radiofonii na Śląsku przed II wojną światową

     Niemieckie firmy prywatne - regionalne towarzystwa radiofoniczne, dla usprawnienia swojego działania powołały w maju 1925 roku Towarzystwo Radiofoniczne Rzeszy (Reich-Rundfunk-Gesellschaft - RRG). Towarzystwo pełniło rolę koordynatora, jednak wszystkie regionalne towarzystwa posiadały znaczną autonomię w zakresie przygotowania i nadawania programów. Natomiast początki radiofonii niemieckiej na Śląsku to 1924 rok, wówczas we Wrocławiu (Breslau) powstała spółka radiofoniczna - Śląska Rozgłośnia Radiowa S.A. (Schlesische Funkstunde AG).

    Pierwsza stacja spółki została uruchomiona w maju 1924 roku. Od 15 listopada 1925 roku tuż przy granicy Polskiej, w Gliwicach, rozpoczęła działalność stacja przekaźnikowa - pomocnicza (Nebensender Gleiwitz), której głównym zadaniem było rozszerzenie zasięgu wrocławskiej rozgłośni (Reichssender Breslau) na wschodnie tereny niemieckiego Śląska oraz zachodnie ziemie polskie. Dzięki temu realizowano informacyjne i propagandowe cele radiofonii Rzeszy, docierając z programem radiowym również do mniejszości niemieckiej zamieszkującej polską część Górnego Śląska.

     W tym miejscu pragnę dodać, że 4 grudnia 1927 roku oficjalnie rozpoczęła funkcjonowanie Rozgłośnia Polskiego Radia w Katowicach (trzecia po krakowskiej i poznańskiej) przedwojenna stacja regionalna. Utworzenie polskiej rozgłośni, na wydartym w powstaniach i plebiscytach, Śląsku było kwestią walki o "rząd dusz".

     Duży, dwukondygnacyjny budynek do użytek radiostacji w Gliwicach wzniesiono przy obecnej ulicy Radiowej (dziś użytkowany przez Szpital Miejski Nr 3). W budynku znalazła się stacja nadawcza oraz rozgłośnia, a także mieszkania dla obsługi. Po obu szczytowych stronach budynku posadowiono dwie stalowe wieże o wysokości 75 metrów, pomiędzy którymi rozpięto antenę nadawczą (antena pozioma).

Gliwice - Radiostacja przy ul. Radiowej (źródło: www.radioretro.pl)

W 1935 roku dokonano zasadniczej modernizacji stacji nadawczej w Gliwicach. Wybudowano zupełnie nową stację nadawczą na trzyhektarowej działce na obrzeżach miasta, przy ul. Tarnogórskiej. Budowa nowej stacji nadawczej radiostacji oddalonej od budynku rozgłośni przy ul. Radiowej o około 4 kilometry, wymuszone było względami technicznymi. Chodziło przede wszystkim o uniknięcie zakłóceń powodowanych urządzeniami studyjnymi - silne pola elekromagnetyczne stacji nadawczej, a także użycie nowego systemu antenowego wymagało większego terenu otwartego.

zabytkowy budynek stacji nadawczej (fot. Andrzej Powidzki)

Od tej pory gliwicka radiostacja składała się z dwóch obiektów. Studio z profesjonalnymi mikrofonami spikerskimi pozostawiono przy ul. Radiowej, natomiast przy ul. Tarnogórskiej ulokowano urządzenia nadawcze. Obiekt - zespół mieszkalno-techniczny nowej radiostacji składał się z trzech budynków, w dwóch znajdowały się mieszkania personelu, a trzeci zawierał urządzenia techniczne stacji nadawczej.

zabytkowe budynki zespołu mieszkalno-technicznego radiostacji, dziś budynki stanowią oddział muzeum w Gliwicach
(fot. Andrzej Powidzki)

W pewnej odległości, około 100 metrów od zespołu mieszkalno - technicznego postawiono drewnianą wieżę antenową o wysokości 111 metrów z drewna modrzewia syberyjskiego, szczególnie odpornego na szkodniki i czynniki atmosferyczne. Belki połączono (skręcono) ponad 16 tysiącami mosiężnych śrub różnej wielkości. W wieży zawieszono linkę długości około 110 metrów, czyli antenę pionową (średniofalową) o lepszych niż pozioma walorach emisyjnych.

zabytkowa wieża antenowa, będąca dziś najwyższą drewnianą budowlą w Europie
(fot. Andrzej Powidzki)

zbliżenie wieży antenowej, widać budynek techniczny i połączenie anteny
(fot. Andrzej Powidzki)

Wieczorami emitowane z Gliwic audycje, dzięki dużo lepszej propagacji średnich fal radiowych, były słyszalne w całej Europie, a nocą mogły docierać nawet do Nowej Zelandii czy Stanów Zjednoczonych. Nowa radiostacja retransmitowała audycje rozgłośni wrocławskiej, przesyłane kablem ze starego studia przy ul. Radiowej.

Stacja nadawcza przy ul. Radiowej wraz z dwiema wieżami antenowymi została zlikwidowana w latach 1936 - 1937. Pozostająca tam rozgłośnia, sterująca pracą stacji nadawczej, została znacznie rozbudowana oraz zmodernizowana, a także poddana została silnej centralnej propagandzie hitlerowskiej i pozbawiana stopniowo programów lokalnych.

wejście do budynku stacji nadawczej, nad wejściem płaskorzeźba na czerwonym piaskowcu przedstawia Jowisza, w mitologii rzymskiej bóg nieba, burzy i deszczu (pospolicie utożsamiany z greckim Zeusem), jowisz w prawej ręce dzierży "pioruny" i nadsłuchuje "fal" radiowych, autorem rzeźby jest prawdopodobnie niemiecki gliwicki artysta rzeźbiarz Hanns Breitenbach (1890-1945)
(fot. Andrzej Powidzki)

Niemcy szybciej niż inne państwa spostrzegły, że młoda jeszcze technika radiowa stwarza nieograniczone wręcz możliwości oddziaływania propagandowego. Rozbudowa radiowego imperium III Rzeszy szła w trzech kierunkach: objęcia całej Rzeszy możliwie gęstą siecią radiową; stworzenia żywej łączności między Rzeszą a mniejszościami niemieckimi za granicą; oddziaływania na ludność krajów będących celem ekspansji hitlerowskiej.

Rzesza dokonała w tej dziedzinie szczególnie w okresie poprzedzającym wybuch II wojny światowej dużego "skoku". W okresie 1928 - 1937 Niemcy dysponowały 25 rozgłośniami. W 1939 roku ich liczba wzrosła do 36.

Po II wojnie światowej

     Radiostacja gliwicka szczęśliwie przetrwała wojnę, a także oswobodzenie w styczniu 1945 roku przez Armię Czerwoną. 25 maja 1945 roku obiekt został przekazany Polakom. Rozgłośnie polskie w regionie zostały zniszczone przez wycofujących się Niemców.

     Radiostacja gliwicka po remoncie, od 23 października 1945 roku, rozpoczęła nadawanie programu Polskiego Radia Katowice. W latach 1950 - 1956 nadajnik wykorzystywany był, jako tzw. zagłuszarka polskojęzyczna rozgłośni zza żelaznej kurtyny, takich jak Radio Wolna Europa, BBC czy Głos Ameryki. Po wydarzeniach "Czerwca 1956" komunistyczne władze w ramach pozornych ustępstw na rzecz społeczeństwa zakazały zagłuszania zachodnich stacji radiowych z terytorium Polski - "zagłuszarki" przeniesiono do Czechosłowacji.

     Wówczas zlikwidowano Radiostację Gliwice, a powstała na jej bazie jednostka (Grupa Remontowa - Montażowa), zajęła się produkcją nadajników średniofalowych dla rozgłośni regionalnych w Polsce, natomiast wieżę wykorzystywano do prób emisyjnych do 1967 roku. W kolejnych latach obiekt służył różnym celom produkcyjnym, zwłaszcza dla telewizji. W 2002 roku Telekomunikacja Polska SA odsprzedała cały kompleks miastu Gliwice.

Stan obecny

W 2005 roku obiekt radiostacji gliwickiej przy ulicy Tarnogórskiej 129 wszedł w posiadanie Muzeum w Gliwicach. Radiostacja Gliwice służy celom edukacyjnym, jako miejsce historyczne, w którym zachowało się niemal kompletne oprzyrządowanie techniczne dawnej stacji nadawczej, z urządzeniami wyprodukowanymi w 1935 roku przez firmy: Lorenz, Telefunken oraz Siemens&Halske AG. Jest także oryginalna drewniana wieża antenową wzniesiona w 1935 roku przez przedsiębiorstwo budowlane Christoph&Unmack mające siedzibę w Niesky (dziś dzielnica Görlitz).

sala nadajnika - nadajnik radiowy Lorenz
(fot. Andrzej Powidzki)

Nadajnik radiowy wyprodukowano w 1935 roku przez firmę Lorenz z Berlina, stanowił najważniejsze urządzenie gliwickiej radiostacji. Pracował na fali średniej (243,7 m - 1,231 kHz) z mocą 8 kW, w oparciu o dziewięć triod nadawczych firmy Telefunken - nie zachowała się żadna z tych lamp. Nadajnik współpracował ze stołem kontrolnym oraz urządzeniami sterującymi i kontrolnymi znajdującymi się po przeciwnej stronie sali nadajnika. Zasilanie stanowił z kolei system zasilania energetycznego: transformatory, prostowniki rtęciowe i motorowe przetworniki napięcia mieszczące się w maszynowni, oddzielonej od sali nadajnika szklaną, dźwiękochłonną kurtyną.

sala nadajnika - stół kontrolny
(fot. Andrzej Powidzki)

Sterowanie stacją nadawczą odbywało się przy pomocy stołu kontrolnego. Pracował przy nim dyżurny technik radiowy. To tutaj załączano stację, regulowano jej parametry, a także kontrolowano przebieg pracy nadajnika. Stół kontrolny współpracował ponadto z zespołem sterowania i kontroli, głośnikiem kontrolnym oraz panelem sygnalizacyjnym znajdującym się na ścianie nad nadajnikiem.

elementy stołu kontrolnego, na jednym z nich leży śruba mosiężna, jakimi skręcone są elementy konstrukcji wieży antenowej
(fot. Andrzej Powidzki)

Nadajnik uruchamiano doprowadzając napięcie wzbudzenia o wartości 200-220 V. Przy pomocy kół obrotowych regulowano kolejno napięcia: żarzenia do wartości 18,5 V, siatkowe 340-350 V i anodowe 1800-2000 V, potem przyciskiem siatka (Glittera) załączano napięcie siatkowe IV stopnia. Następnie włączano prostowniki wysokiego napięcia i regulowano je do wartości 10kV. Przycisk wzbudzenie (Erregung) pozostawał w razie potrzeby do natychmiastowego odłączenia wszystkich napięć. Kiedy wartość wzbudzania nadajnika była niewłaściwa lub kiedy włączono zasilanie w nieprawidłowej kolejności, uruchamiała się syrena alarmowa. Można ją było wyłączyć przyciskiem syrena (Hupe).

Ważną funkcję spełniał też przycisk antena. Wciskając go można zdalnie odłączyć antenę od nadajnika i równocześnie ją uziemić. Korzystano z tego w przypadku zbliżającej się burzy, ponieważ wyładowania atmosferyczne mogły być zabójcze dla drewnianej konstrukcji wieży antenowej, ale mogły też spalić nadajnik. Antena stawała się wówczas odgromnikiem, chroniącym przed piorunami. Nie można było wtedy jednak nadawać sygnału radiowego.

sala nadajnika - zespół sterowania i kontroli
(fot. Andrzej Powidzki)

     Zespół sterowania i kontroli, to rozbudowany układ elektryczny zawierający kilka tysięcy elementów wyprodukowanych przez firmy Lorenz, Telefunken oraz Siemens&Halske. Oprócz funkcji kontrolno-pomiarowych, sterował nadajnikiem i był ściśle powiązany ze stołem kontrolnym. Skład się z dziewięciu segmentów, do dziś zachowało się siedem z nich.

     Pierwszy segment zawierał tylko układy zasilania, drugi zawierał dwa wzmacniacze stacyjne, wyjściowe oraz 60-polowe pole komutacyjne. Trzeci i czwarty segment stanowiły zespół nadzoru. Piąty to segment pomiarowy. W segmentach szóstym i siódmym znajdował się modulator. Nie zachował się segment ósmy, który obsługiwał generator wielkiej częstotliwości ani ostatni, dziewiąty - pełniący rolę synchronizacyjną do zdalnej regulacji generatorów wysokiej częstotliwości w stacjach Śląskiej Fali Wspólnej (Schlesische Gleichwelle).

     Z zachowanych elementów uwagę zwraca licznik błyskawic (Blitzzähler). Znajduje się w trzecim segmencie. Należał on do zespołu urządzeń detektora burzy, który informował personel o zbliżaniu się wyładowań atmosferycznych. Wyładowania były odbierane przez układ elektryczny modułu na zewnętrznej ścianie budynku, od strony wieży nadawczej. Stamtąd impulsy docierały do licznika błyskawic. Urządzenie wydawało dźwięk-cyknięcia, słyszane przez obsługę. Wówczas przy pomocy mikrofonu technicznego tzw. burzowego informowano słuchaczy, że z powodu burzy nastąpi chwilowa przerwa w emisji programu. Ponadto przypominano o obowiązku odłączenia i uziemienia anteny radioodbiornika.

     Sygnał każdej audycji przesyłany był do stacji nadawczej ze studia mikrofonowego przy ul. Radiowej kablem koncentrycznym. Emisja programu była ciągle nadzorowana przez personel techniczny, a wszelkie odchylenia parametrów od norm na bieżąco korygowano.

     Aktualnie nadawana audycja była odtwarzana przez duży głośnik kontrolny, na zdjęciu widoczny po lewej stronie zespołu. Głośnik umożliwiał ocenę jakości sygnału w kilku różnych miejscach radiostacji. W ten sposób możliwa była ocena jakości dźwięku audycji i pracy całej stacji.

sala prostowników, dzisiaj audiowizualna
(fot. Andrzej Powidzki)

W 2017 roku Radiostacja Gliwice została wpisana na listę Pomników Historii, na której znajdują się obiekty o szczególnych wartościach materialnych i niematerialnych dla dziedzictwa kulturowego Polski. Radiostacja Gliwice leży również na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego, który jest częścią Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH).

opracowanie: Andrzej Powidzki