30 lat temu wycofano jednostki bojowe Federacji Rosyjskiej z Polski

Dzisiaj jest niedziela, 18 listopada 2024 r. (322 dzień roku) ; imieniny: Klaudyny, Romana, Tomasza

serwis

wydarzenia

informacje

skarby Ziemi Proszowskiej

tv.24ikp.pl

W.Nowiński - wrześniowe...

Magda K.-G. - prawo dla...

serwis IKP / działy autorskie / zachwyćmy się... (A.Powidzki) / 30 lat temu wycofano jednostki bojowe Federacji Rosyjskiej z Polski

O G Ł O S Z E N I A

godzinowa 45 dni

30 lat temu wycofano jednostki bojowe Federacji Rosyjskiej z Polski

Legnica, budynek komendy garnizonu Wehrmachtu, później dowództwa PGWAR, obecnie ZUS
(fot. Damian Zieziula)

Proszowice, 8-12-2022

SZCZYPTA HISTORII

W maju 1945 roku zakończyła się II wojna światowa w Europie. Ostatnim jej akordem było zdobycie Berlina, Pragi, likwidacja kurlandzkiego zgrupowania Niemców i połączenie wojsk sprzymierzonych nad Łabą. Na polu walki na Dalekim Wschodzie pozostała jeszcze Japonia, której los dopełnił się we wrześniu 1945 roku. Wtedy świat dowiedział się o bombie atomowej zrzuconej na Hiroszimę i Nagasaki.

W połowie 1945 roku, na podstawie dyrektyw Głównej Kwatery Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych ZSRR z jednostek bojowych, które znalazły się w końcowej fazie wojny poza granicami ZSRR utworzono cztery związki operacyjne. Związki operacyjne powstały i stacjonowały w ustalonej przez koalicjantów powojennej strefie wpływów Związku Radzieckiego i otrzymały nazwę grup wojsk:

Grupa Okupacyjnych Wojsk Radzieckich w Niemczech (W 1956 roku, w związku z planowanym włączeniem NRD do Układu Warszawskiego, z nazwy usunięto "Okupacyjnych" i została nazwa Grupa Wojsk Armii Radzieckiej we Wschodnich Niemczech. Po zmianach politycznych - od 1989 roku, była to Zachodnia Grupa Wojsk Radzieckich);
Centralna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej (Austria, Węgry do 1955 r., od 1968 r. Czechosłowacja);
Południowa Grupa Wojsk Armii Radzieckiej (Rumunia i Bułgaria do 1955 r., a od 1956 r. także Węgry);
Północna Grupa Wojsk Armii Radzieckiej (PGWAR) na terenie Polski.

PÓŁNOCNA GRUPA WOJSK ARMII RADZIECKIEJ W POLSCE

Pobyt Północnej Grupy Wojsk Radzieckich na terytorium Polski jeszcze do niedawna stanowił białą plamę w naszej historiografii. Do dziś zresztą ten fragment dziejów powojennych nie doczekał się pełnego opracowania.

Północną Grupę Wojsk Armii Radzieckiej utworzono decyzją Sztabu Generalnego Armii Czerwonej - dyrektywa Nr 11097 z 10 czerwca 1945 roku. PGWAR została sformowana na podstawie związków taktycznych: 2. Frontu Białoruskiego na styku 1. Frontu Białoruskiego i 1. Frontu Ukraińskiego, z części armii obu tych Frontów - 43., 52. i 65. armii oraz 4. Armii Lotniczej, a także przejściowo w skład weszły armie 18. i 60. oraz. 1. Armia Gwardii znajdująca się dotąd w składzie 4. Frontu Ukraińskiego.

marszałek Konstanty Rokossowski, czerwiec 1945 r.
(fot. Wikipedia - autor nieznany)

Organizatorem i pierwszym dowódcą Północnej Grupy Wojsk Armii Radzieckiej w roku 1945 został 49-letni marszałek Związku Radzieckiego Konstanty Rokossowski (1896-1968), dotychczasowy dowódca 2. Frontu Białoruskiego. W wojskowej histografii radzieckiej uważany był, po marszałku Gieorgiju Żukowie, za najwybitniejszego stratega okresu II wojny światowej. W listopadzie 1949 roku Konstanty Rokossowski złożył dowództwo PGWAR w Legnicy, bowiem został ministrem obrony narodowej Polski i został mianowany na stopień marszałka Polski.

Dowództwo PGWAR powstało z przeformowania sztabu 2. Frontu Białoruskiego. Zgodnie z dyrektywą podpisaną przez Stalina i układem "O przyjaźni i współpracy Polski i ZSRR" z 21 kwietnia 1945 roku, Sztab Główny PGW miał być rozmieszczony w Łodzi. Jednak ostatecznie podjęto decyzję o utworzeniu siedziby dowództwa PGWAR na krótko w Bydgoszczy, a następnie w Legnicy, gdzie radzieccy żołnierze zajęli 1/3 miasta. W Legnicy tereny, na których stacjonowały radzieckie jednostki wyłączono spod polskiej administracji. W 1946 roku mieszkało tam 16,7 tys. Polaków, 12,8 tys. Niemców oraz ponad 60 tys. Rosjan.

Legnica, Cmentarz Wojenny Żołnierzy Armii Radzieckiej
(fot. Andrzej Powidzki)

     Do 17 grudnia 1956 roku Armia Radziecka stacjonowała (od 1944 roku, przez dwanaście lat) na polskich ziemiach bez jakiejkolwiek umowy oraz określonego czy unormowanego statusu. Jednostki Armii Radzieckiej stacjonowały w zasadzie, jako okupant na nowo zdobytych ziemiach, stanowiących niejako łup wojenny, szczególnie na ziemiach zachodnich w Polsce.

     17 grudnia 1956 roku podpisana została: umowa między Rządem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i Rządem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich o statucie prawnym wojsk radzieckich czasowo stacjonujących w Polsce.

     Z Północną Grupą Wojsk Armii Radzieckiej współpracowało powołane 20 lipca 1957 roku Biuro Pełnomocnika Rządu Polskiego ds. Pobytu Wojsk Radzieckich w Polsce. Pierwszym Pełnomocnikiem został gen. bryg. Leszek Krzemień, a ostatnim - od października 1990 r. do lutego 1995 r. - był gen. bryg. Zdzisław Ostrowski, który razem z zespołem rządowym prowadził rokowania dotyczące wycofania wojsk Federacji Rosyjskiej z Polski.

     Dowództwo i sztab PGWAR - do 1984 r. znajdował się w Legnicy (w tym także prokuratura PGWAR, sąd PGWAR), a następnie w latach 1984-1991 w Świdnicy, po utworzeniu w Legnicy Naczelnego Dowództwa Wojsk Kierunku Zachodniego. Później kwatera głównodowodzącego Zachodniego Kierunku Operacyjnego została przeniesiona z Legnicy na teren ZSRR, a do miasta powróciło ze Świdnicy, dowództwo Północnej Grupy Wojsk.

Legnica, Cmentarz Komunalny - kwatera z grobami żołnierzy rosyjskich z PGW i ich rodzin, zmarłych po zakończeniu II wojny światowej
(fot. Andrzej Powidzki)

WYCOFYWANIE ŻOŁNIERZY ARMII RADZIECKIEJ Z POLSKI

     W grudniu 1991 roku przestał istnieć ZSRR, a kontrolę nad jego siłami zbrojnymi przejęła Federacja Rosyjska. Prezydent Federacji Rosyjskiej stał się również zwierzchnikiem Północnej Grupy Wojsk.

     Żołnierze radzieccy (po utworzeniu 8 grudnia 1991 r. Wspólnoty Niepodległych Państw - żołnierze rosyjscy) stacjonowali w Polsce dłużej niż na terytorium czechosłowackim i węgierskim. Czechosłowacy i Węgrzy wcześniej zażądały wyjścia wojsk radzieckich z ich terytorium.

     Rozmowy dotyczące wycofania wojsk radzieckich z Polski zostały zainicjowane przez stronę polską w grudniu 1990 roku. Za początek oficjalnego wycofania wojsk radzieckich przyjmuje się 8-9 kwietnia 1991 roku, kiedy z garnizonu Borne - Sulinowo wyjechał dywizjon rakiet taktycznych R-300 ze 116. Orszańskiej Brygady Rakiet Operacyjno-Taktycznych, którego wyrzutnie były przystosowane do odpalania rakiet z głowicami jądrowymi. Jednak przebieg wycofywania zakłócały różne incydenty, w tym m.in. wydarzenia związane z "puczem" wojskowym w Moskwie i trudne rozmowy z ówczesnym dowódcą PGW gen. Wiktorem Dubyninem.

     Oficjalne porozumienie między Rzeczpospolitą Polską, a Federacją Rosyjską w sprawie wycofywania wojsk rosyjskich z Polski zostało podpisane dopiero 22 maja 1992 r. Określono w nim terminy wycofania: na 15 listopada 1992 r. dla jednostek bojowych oraz 31 grudnia 1993 r. dla pozostałych żołnierzy. Ten drugi termin prezydent Rosji Borys Jelcyn skrócił o 3 miesiące.

     Ostatnią jednostką bojową Federacji Rosyjskiej, która opuściła Polskę 28 października 1992 r., była 24. Brygada Kutrów Torpedowych Floty Bałtyckiej ze Świnoujścia.

     17 września 1993 roku, w 54. rocznicę agresji radzieckiej na II Rzeczpospolitą w 1939 roku, dowódca PGW gen. Leonid Kowalew na dziedzińcu Belwederu poinformował prezydenta RP Lecha Wałęsę o zakończeniu wycofywania sił zbrojnych Federacji Rosyjskiej z Polski. Następnego dnia, 18 września 1993 r., o godz. 5.30 odjechał pociąg z Warszawy do Moskwy z ostatnimi 24. oficerami (w tym 5. generałami).

     Do 1994 roku w Polsce pozostała 30. osobowa Misja Wojskowa Federacji Rosyjskiej z zadaniem nadzorowania tranzytu żołnierzy i sprzętu Zachodniej Grupy Wojsk Federacji Rosyjskiej (pierwotnie zwanej Grupą Wojsk Radzieckich w Niemczech) z obszaru Republiki Federalnej Niemiec (część NRD-owska przed 1990 r.). Misja była rozlokowana w Czeremsze, Warszawie i Zbąszynku.

     Niektórzy członkowie rodzin kadry oficerskiej i pracowników cywilnych PGWAR tak mocno "zapuścili korzenie" w Polsce, że nie chcieli wracać z żołnierzami, którzy wyjeżdżali z kolejnych baz. Bywało tak, że trzeba było ich zmuszać siłą do wyjazdu - czego dokonywali sami Rosjanie.

     Polacy zażądali, aby żołnierze wycofywani z Polski byli przewożeni bez broni, która miała być transportowana w oddzielnych, zaplombowanych wagonach. Postulat ten wydawał się uzasadniony, zważywszy na to, że rosyjscy żołnierze mieli zwyczaj strzelania przez okna.

     Głównodowodzący PGW gen. Wiktor Dubynin, oburzony tym postulatem, podczas jednej z negocjacji oświadczył, że Armia Radziecka, która kiedyś pokonała Niemców, wyjdzie z Polski z wysoko rozwiniętymi sztandarami wtedy, gdy uzna to za stosowne i drogami, które uzna za stosowne. A jeśli ktoś jej w tym będzie przeszkadzał, to nie bierze odpowiedzialności za bezpieczeństwo polskich obywateli.

LEGNICA

Legnica była najważniejszym garnizonem radzieckim - znajdowało się tu dowództwo PGW. Oprócz koszarów poniemieckich i znajdujących się tam obiektów, żołnierze rosyjscy zajmowali m. in. starą, secesyjną centralną część miasta (tzw. kwadrat), zakłady rzemieślnicze i przemysłowe. W tym, znajdujące się w południowo-wschodniej części miasta lotnisko, wybudowane jeszcze przez Niemców. W największym obiekcie, wspomnianym "kwadracie", znajdowały się tam poniemieckie budynki mieszkalne o charakterze głównie willowym. Ta część miasta została odgrodzona od pozostałej betonowym ogrodzeniem.

Legnica, Cmentarz Komunalny - kwatera grobów polskich, tutaj znajduje się jedyny osobny grób Rosjanki, Lidii Siergiejewny Nowikowej, której losy stały się kanwą filmu "Mała Moskwa"
(fot. Andrzej Powidzki)

***

Rosjanie pozostawiali użytkowane mienie w bardzo różnym stanie. Wyjątkową sprawą były kwestie rozliczeń finansowych między stronami polską a rosyjską. Polska żądała, aby Rosjanie zapłaciła za straty, jakie spowodowały ich wojska w czasie stacjonowania na ziemiach polskich od zakończenia II wojny światowej, przede wszystkim za znaczną degradację ekologiczną w miejscach stacjonowania. Strona rosyjska kontrargumentowała, że żołnierze rosyjscy zostawiają wartościowe nieruchomości (przede wszystkim wybudowane obiekty). W zasadzie większość z pozostawionych przez PGWAR obiektów była dla Polski kompletnie nieużyteczna. Ostatecznie uzgodniono tzw. opcję zerową, która oznaczała obopólną rezygnację z rekompensat finansowych.

W trakcie przejmowania mienia po PGWAR w Polsce przyjęto system zdecentralizowany. Całe mienie, jako należące do Skarbu Państwa, przekazywano od razu wojewodom, na których scedowano proces zagospodarowania. Nie było również unormowań prawnych w tym zakresie. Odpowiednia ustawa pojawiła się dopiero w 1994 roku (Ustawa z dnia 10 czerwca 1994 roku o zagospodarowaniu nieruchomości Skarbu Państwa przejętych od wojsk Federacji Rosyjskiej - Dz. U. Nr 79 z późn. zm.).

opracowanie: Andrzej Powidzki