Kalwini, luteranie i inni innowiercy z Iwanowic i proszowskiej okolicy cz. I

serwis IKP / Skarby Ziemi Proszowskiej / felietony, opracowania / opracowania / Kalwini, luteranie i inni innowiercy z Iwanowic i proszowskiej okolicy cz. I

	pomóżcie!!! ;)
	Jeżeli posiadacie informacje, materiały dotyczące prezentowanych w Serwisie felietonów, macie propozycję innych związanych z Ziemią Proszowską, albo zauważyliście błędy w naszym materiale; prosimy o kontakt! skarby@24ikp.pl. Inne kontakty z nami: TUTAJ! Redakcja IKP

O G Ł O S Z E N I A

godzinowa 45 dni

Kalwini, luteranie i inni innowiercy z Iwanowic i proszowskiej okolicy cz. I

(źródło: internet)

Proszowice, 26-08-2022

Zwykle wyobrażamy sobie, że wielka historia działa się lub dzieje gdzieś daleko, daleko od nas. Że my, czy ludzie z naszej okolicy, nie mają na nią wpływu. Zwykle okazuje się jednak, że ta wielka historia może dziać się też wokół nas i że my również możemy być jej aktywnymi uczestnikami. My, lub nasi ojce, dziadowie czy pra, pra, pradziadowie...

Warto w ty miejscu zatrzymać się choć chwilę na przełomie XVI/XVII i całym wieku XVII. Wydarzenia jakie się wówczas rozegrały w Europie i Polsce, może w sposób nie bezpośredni, ale miały istotny wpływ na wydarzenia jakie miały miejsce w naszych okolicach.

Spory i wojny religijne w Europie, Polsce...

     Otóż zacznijmy od wydarzeń w Europie, a konkretnie w sąsiednich Niemczech. Mianowicie 31 października 1517 roku w Wittenberdze, niemiecki zakonnik Marcin Luter ogłosił 95 tez, w których występował przeciwko płatnym odpustom, odrzucił kult świętych, zniósł hierarchię kościelną, odrzucił sakramenty (oprócz chrztu i komunii), a także odrzucił zwierzchnictwo papieża. Ten z pozoru mało istotny fakt być może zakończyłby się jakąś lokalną awanturą, jakich wówczas w rozdrobnionych na księstwa Niemcach było wiele, gdyby nie fakt, że Luter zyskał potężnych sprzymierzeńców, książęta niemieccy opowiadali się za nim, gdyż głosił i przekonywał, że musi nastąpić sekularyzacja (przejęcie) dóbr kościelnych. W ten sposób zubożali książęta zyskaliby olbrzymie majątki kościelne.

     Natomiast chłopi, pod wpływem poglądów Lutra, ponieważ nie rozumieli łaciny, więc zażądali możliwości czytania Biblii w języku ojczystym. Gdy spotkali się z odmową wzniecili krwawą rewoltę, która ogarnęła kraj w latach 1524-1525. W jej wyniku luteranizm jako wyznanie urzędowe wprowadzono w: Państwie Krzyżackim, które sekularyzowało się i przyjęło religię Lutra w 1525 r., Szwecji w 1527, Królestwie Danii i Norwegii w 1536, w Inflantach w 1561.

     Nie będę omawiał różnic i sporów doktrynalnych pomiędzy Marcinem Lutrem, jego następcami i zwolennikami a Kościołem Katolickim, bo nie czuję się w tej materii specjalistą. Natomiast chcę się skupić na przedstawieniu wydarzeń i ich uczestników z okolic Naramy a także ich wpływu na lokalne społeczności na północ od Krakowa.

     Poglądy głoszone przez Lutra i jego zwolenników spotkały się z przeciwdziałaniem. 26 maja 1521 roku w Katedrze w Wormacji (obecnie miasto w Nadrenii - Pallatynacie) cesarz niemiecki Karol V podpisał dokument znany jako EDYKT WORMACKI, który był skierowany przeciw Marcinowi Lutrowi i jego zwolennikom.

     Ponieważ stronnicy Lutra próbowali blokować wszelkie działania w Wormacji związane z opracowaniem tego dokumentu a forsowane przez katolików, zostali nazwani PROTESTANTAMI. Praktycznie od tego momentu Niemcy podzieliły się na dwie części: północną - protestancką, którą przewodzili elektorowie: brandenburski i saski oraz południową - katolicką, której przewodził cesarz.

     Na ziemiach polskich luteranizm pojawił się już latach dwudziestych XVI w. Około 1540 dotarł także kalwinizm, który stawał się coraz popularniejszym wyznaniem wśród polskiej szlachty. Poglądy Jana Kalwina Dużą popularnością cieszyły się zwłaszcza na obszarach Małopolski. Kalwin dzięki korespondencji osobiście też nadzorował rozwój tego ruchu na ziemiach polskich. Szczególnie szlachta chętnie przechodziła na kalwinizm, przy okazji niszcząc Kościoły, zamieniając je na zbory, paląc przedmioty kultu religijnego, zakazując płacenia dziesięciny. Często dochodziło też do przypadków rezygnacji z życia zakonnego na rzecz nowej wiary.

     W 1530 wydany został w języku polskim był luterski katechizm, zaś w 1563 kalwini wydali pierwsze całościowe polskie tłumaczenie Biblii z języków oryginalnych. Do Polski dotarły również radykalne gałęzie reformacji, np. anabaptyści oraz wypędzeni z ojczyzny bracia czescy. Po powrocie do kraju w 1556 r. Jan Łaski założył Polski Kościół Ewangelicko-Reformowany.

     W latach sześćdziesiątych, w wyniku rozłamu w Kościele reformowanym, powstał trzeci znaczący kierunek reformacyjny Bracia Polscy, których charakteryzował unitarianizm i chrześcijański pacyfizm (źródło: wikipedia).

... i w naszej okolicy!

Jednym z głównych ośrodków protestanckich stał się Pińczów (opiekunem różnowierców był właściciel miasta Mikołaj Oleśnicki) i Raków (w 1569 Jan Sienieński, założyciel Rakowa zbudował zbór kalwiński). W Pińczowie działał Jan Łaski i tutaj w roku 1550 odbył się pierwszy synod kalwiński. Natomiast w Rakowie Jan Sienieński ufundował kalwińską Akademię Rakowską.

(źródło: internet)

     Ponieważ w Proszowicach odbywały się sejmiki szlachty małopolskiej, były one niejako centrum, gdzie ogniskowało się życie lokalnej braci szlacheckiej. Być może dlatego odnotować należy szczególnie intensywny wpływu kalwinizmu w ówczesnym powiecie proszowskim. Zaznaczmy, że mniej więcej w tym okresie powiat proszowski sięgał prawie Księstwa Siewierskiego na zachodzie. Około 1560 roku, na 75 zborów w województwie krakowskim, aż 21 zlokalizowanych było w powiecie proszowskim, a dotyczy to tylko zamienionych kościołów katolickich na zbory protestanckie.

     Spośród zborów ulokowanych w dobrach szlachty okolicznej na ziemi proszowskiej, wyróżniały się te w Wierzbnie i Jakubowicach, gdzie taką rolę mogła pełnić kaplica dworska na Zagrodach, zwana też ariańską [?; red.].

Stanisław Stadnicki herbu Szreniawa, przekazał kościół w Niedźwiedziu innowiercom w 1546 roku. Niedźwiedź stał się szczególnym ośrodkiem reformacji w Małopolsce. Tu działał Feliks Krzyżak - Cruciger, początkowo jako pleban katolicki i bliski współpracownik Stanisława Stadnickiego.

     Żywym ośrodkiem małopolskiej reformacji była również Pałecznica, głównie za sprawą Stanisława Lasockiego. Według historyków reformacji, Pałecznica obok Chrzęścic i Niedźwiedzia, była jednym z najbardziej znaczących ośrodków w skali Polski. Fundatorem tego zboru był wzmiankowany St.Lasocki, podkomorzy Łęczycki.

     Kościół w Kościelcu, za sprawą ówczesnego właściciela miejscowości, Stanisława Bogusza - starosty krasnostawskiego, zamieniony został na zbór w latach sześćdziesiątych XVI wieku i był przez długi okres w ich władaniu. [zob. Henryk Pomykalski, Reformacja na Ziemi Proszowskiej, (w:) Z dziejów Ziemi Proszowskiej; wyd. Jodełka, Proszowice 2022].

     Niewątpilwie do jednej z głównych postaci ruchu protestanckiego na naszym terenie należy Szymon Zacjusz, właściwie: Szymon Żak, inna formy nazwiska: Zacius. Urodził się w Proszowicach około 1507 roku a zmarł w Bochni około 1591 w Bochni. Był pastorem kalwińskim i propagator reformacji na Litwie i w Małopolsce. Współtłumaczył tzw. Biblię Brzeską (zwana też pińczowską lub radziwiłłowską), przetłumaczony przez polskich protestantów w Pińczowie w latach 1559-1563, a wydrukowaną w roku 1563 w Brześciu Litewskim. Zacjusz wydał także wiele dzieł teologicznych, poematów.

(źródło: internet)

     Był synem Marcina Żaka, proszowskiego mieszczanina. W Proszowicach też spędził swoje dzieciństwo. Na Akademii Krakowskiej uzyskał stopień bakałarza, a 1531 roku tytuł magistra. Był wyświęcony na księdza. Po zakończeniu studiów kierował szkołą zamkową na Wawelu i sprawował urząd kantora krakowskiej szkoły katedralnej. Znał biegle łacinę, grecki i hebrajski.

     Kiedy w 1535 roku przystąpił do Reformacji to musiał wyjechać na Litwę na dwór Mikołaja Radziwiłła Czarnego. Został tam przełożonym kalwińskich zborów w jego majątkach. Dał się poznać jako niszczyciel kościołów katolickich.

     Około 1540 roku powrócił do Małopolski; został głównym pastorem w Krzyżanowicach koło Bochni a w latach 1561-1570 był ministrem i seniorem w Krakowie. Brał czynny udział w tzw. synodzie pińczowskim w roku 1560. W roku 1570 powrócił do Bochni.

     Ponieważ w trakcie swojego życia dorobił się sporego majątku, stał się opiekunem i dobrodziejem wielu gmin kalwińskich i pod koniec życia cieszył powszechnym szacunkiem i popularnością.

     Był żonaty z Katarzyną Przeklotówną z którą miał 2 córki. Zmarł w 1591 roku. Ponieważ jako kalwin nie mógł być pochowany na cmentarzu katolickim, więc znalazł miejsce wiecznego spoczynku w ogrodzie swojej posesji w Bochni. W roku 1956 podczas budowy nowego domu odkryto doczesne szczątki jego oraz jego żony i córki. Jak podaje wikipedia jest autorem m.in.:

Ad... Petrum Tomicium, episcopum cracoviensem... de reditu..., brak miejsca wydania 1532 (poemat łaciński)
Ad... Andream de Tenczyn..., Kraków 1535, drukarnia H. Wietor, (poemat na szczęśliwy powrót Tęczyńskiego do kraju; na końcu wiersz pt. Super epistolam b. Pauli ad Hebroes I. Multiphane multique modis); unikat: Biblioteka Jagiellońska
Epithalamion... principis Joachimi Branderburgensis... et... Hedvigis... regis Poloniae Sisgismundi filiae, Kraków 1535, drukarnia F. Ungler
Ode dicolos distrophos de anunciatione, conceptione et nativitate Jesu Christi, brak miejsca wydania (1535, drukarnia H. Wietor?)
Ode dicolos tetrastrophos de inferorum demolitione et passione ac resurrectione Jesu Christi. Ad... dominum Andream de Tenczyn, (Kraków) 1535. drukarnia F. Ungler
Akta, to jest sprawy zboru krześciańskiego wileńskiego, które sie poczeli roku Pańskiego 1557 miesiąca decembra dnia 14, Brześć 1559, drukarnia S. Murmelius; przedr. H. Merczyng Mounumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, seria X, zeszyt 1, Wilno 1913; unikat: Biblioteka Czartoryskich
O posciech i o ich własnościach i sposobach, skąd naprzód poszły, a jako mają być chowane i rozumiane, Brześć 1559, drukarnia S. Murmelius
Wyznanie wiary zboru wileńskiego z księdzem Simonem z Proszowic superintendentem i ze wszemi ministry wespołek przyjęte i pochwalone, Brześć 1559, drukarnia S. Murmelius.

(por: https://pl.wikipedia.org/wiki/Szymon_Zacjusz)

Biogram Zacjusza znajduje się w naszym Serwisie TUTAJ!

Warto zaznaczyć, że do protektorów kalwinizmu należały m.in. rody, mające na naszym terenie spore majątki:

Szafrańców; Stanisław Szafraniec brał czynny udział w życiu małopolskiego kościoła protestanckiego. W latach 1550-1555 ufundował w swoich dobrach zbory kalwińskie w: Seceminie, Przegini, Sąspowie, Sułoszowej, Rogowie, Krasocinie;

Firlejów: (ród możnowładczy, herbu Lewart, osiadły w Małopolsce): Andrzej Firlej kasztelan lubelski i Jan wraz z bratem Mikołajem byli przywódcami kalwinów i najpotężniejszymi protektorami protestantyzmu w Koronie, stąd zbory kalwińskie powstały w Ogrodzieńcu, Kromołowie czy Bydlinie;

Myszkowskich: np. Zygmunt Myszkowski herbu Jastrzębiec (zm. w 1577 roku) - starosta oświęcimsko-zatorski w latach 1563-1577, burgrabia krakowski w latach 1563-1565 był wyznawcą kalwinizmu w kwietniu 1570 brał udział w synodzie trzech wyznań protestanckich w Sandomierzu. Podpisał zgodę sandomierską w 1570 roku. Także w wielu włościach Myszkowskich powstawały zbory Kalwińskie;

czy Bonerów, np. Seweryn Boner był bankierem Zygmunta I Starego. Prowadził również rozległe interesy w całej Europie, które w 1540 roku dzięki udanym transakcjom finansowym z Habsburgami przyniosły mu godność barona Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. Zakupił także liczne dobra ziemskie w okolicach Krakowa, lokował miasta na prawie magdeburskim i był mecenasem sztuki. Pod koniec życia pod wpływem szerzącej się w Małopolsce reformacji przyjął kalwinizm i został jednym z protektorów tego wyznania. (za: wiki).

cdn.

opracował: Zbigniew Grzyb

idź do góry

powrót